ΑΛΕΞΑΝΤΕΡ ΣΟΛΖΕΝΙΤΣΙΝ: ΜΙΑ ΑΝΤΙΦΑΣΗ
Ποιος ήταν πραγματικά ο Αλεξάντερ Ισάγιεβιτς Σολζενίτσιν, που πέθανε στο σπίτι του κοντά στη Μόσχα στις 3 Αυγούστου του 2008; Ένας σημαντικός συγγραφέας, δημιουργός θαυμάσιων μυθιστορημάτων όπως Ο Πρώτος Κύκλος και Ο Θάλαμος Καρκινοπαθών που γράφτηκαν στη Σοβιετική Ένωση, συνεχιστής των μεγάλων Ρώσων κλασικών του 19ου αιώνα (όπως ο Γκέοργκ Λούκατς δήλωνε, μάλλον πρόωρα, το 1964) ή ο βαρετός, επαναλαμβανόμενος, καλλιτεχνικά πρωτόγονος, πολιτικά προκατειλημμένος, προκλητικά σκοταδιστής, νοσηρά αντικομμουνιστής, αντεπαναστάτης και αντιδιαφωτιστής συγγραφέας του Κόκκινου Τροχού, που γράφτηκε όταν είχε εγκατασταθεί στο ησυχαστήριο του στις Ηνωμένες Πολιτείες;
Σάββας Μιχαήλ
http://www.politikokafeneio.com/neo/modules.php?name=News&file=article&sid=5720
Ήταν το τραγικό θύμα του σταλινισμού ή το εικόνισμα του Ψυχροπολεμικού ιμπεριαλισμού; Ένας λυσσαλέος αντισημίτης, ένας Σλαβόφιλος Ρώσος εθνικιστής, ένας ψευδοπροφήτης της αναγέννησης του απολυταρχικού Ρωσικού «Μεσσιανισμού», ή ένας απελπισμένος υπερασπιστής της πολιτιστικής κληρονομιάς που κατέστρεψε ο Σταλινισμός και μετά το 1991 η βαρβαρότητα της στροφής προς τον καπιταλισμό υπό τον Γιέλτσιν και τους ολιγάρχες; Μια φωνή των καταπιεσμένων τον καιρό του Στάλιν και του Μπέρια ή ένας απολογητής των καταπιεστών, από τον Ρήγκαν ως τον Πούτιν;
Δεν υπάρχει «είτε - είτε» όπως θα ήθελαν οι φορμαλιστές να είναι τα πράγματα. Ο Σολζενίτσιν ήταν όλα τα παραπάνω την ίδια στιγμή. Ενσωμάτωνε και εξέφραζε, μερικές φορές με εκπληκτικό τρόπο, άλλες φορές αξιοθρήνητα, όλες τις άλυτες αντιφάσεις, οι οποίες περιέπλεκαν τη Σοβιετική Ένωση στον 20 αιώνα, μεταμορφώνοντας τις μεγάλες προσδοκίες της Επανάστασης στην κόλαση της σταλινικής τρομοκρατίας οδηγώντας την τελικά, όπως και τον Σολζενίτσιν, στην αυτοκαταστροφή.
Ο Αλεξάντερ Ι. Σολζενίτσιν γεννήθηκε στις 11 Δεκέμβρη του 1918, ένα χρόνο και ένα μήνα μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση.
Ήρωας του Κόκκινου Στρατού στον πόλεμο κατά της Ναζιστικής Γερμανίας, δυο φορές παρασημοφορημένος για τις τολμηρές του ενέργειες στο μέτωπο, συνελήφθη στο τέλος του πολέμου. Η NKVD είχε ανακαλύψει στην αλληλογραφία μ’ έναν σχολικό φίλο του ορισμένες «ασεβείς» παρατηρήσεις για τον Στάλιν και τις στρατιωτικές γκάφες του κατά τη διάρκεια της επικής Σοβιετικής σύγκρουσης με τις στρατιές του Χίτλερ. Τον Ιούλιο του 1945, ο Σολζενίτσιν καταδικάστηκε ερήμην, μετά από μια απόφαση της OSO (ειδική επιτροπή της NKVD), σε οκτώ χρόνια σ? ένα στρατόπεδο κρατουμένων. Πέρασε από αρκετά «σωφρονιστικά» στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, «ειδικές φυλακές» της MVD (μια φρικιαστική εμπειρία που περιγράφεται με εκπληκτικό τρόπο στον Πρώτο Κύκλο), και «ειδικά στρατόπεδα αποκλειστικά για πολιτικούς κρατούμενους. Εργαζόμενος ως εργάτης ορυχείου, πλινθοδόμος καθώς και σε σιδηροχυτήριο, υπό τρομερές συνθήκες, εμφάνισε καρκίνο που τον βασάνισε έως ότου τελικά θεραπεύτηκε, πολύ αργότερα.
Αφού εξέτισε όλη την ποινή των οκτώ ετών, ένα μήνα μετά ήρθε μια διοικητική απόφαση που τον εξόριζε εφ' όρου ζωής στο Νότιο Καζακστάν. Εξέτισε τη νέα του ποινή από τον Μάρτιο του 1953 έως τον Ιούνιο του 1956, όταν αφέθηκε ελεύθερος, μετά την «αποσταλινοποίηση» που ανήγγειλε το 20ο Συνέδριο του Κ.Κ.Σ.Ε.
Μετά το 22ο Συνέδριο, το 1961, με την υποστήριξη του Τβαρντόφσκι, διευθυντή του λογοτεχνικού περιοδικού Nόβι Mιρ αλλά επίσης και του ίδιου του Νικήτα Χρουτσώφ, ο Σολζενίτσιν μπορούσε να δημοσιεύσει, για πρώτη φορά τη νουβέλα του για τη ζωή στα Γκουλάγκ Μια Ημέρα στη Ζωή του Ιβάν Ντενίσοβιτς, που τον έκανε πασίγνωστο τόσο στη Σοβιετική Ένωση όσο και διεθνώς. Η πτώση όμως του Χρουτσώφ από την εξουσία συνοδεύτηκε από μια σκλήρυνση της γραμμής κατά της ελευθερίας της λογοτεχνικής έκφρασης (δίκη Σινιάφσκι - Ντανιέλ, δίκη του ποιητή Ιωσήφ Μπρόντσκι ως «χούλιγκαν» κ.λ.π.). Η δημοσίευση του μυθιστορήματος του Σολζενίτσιν Ο Πρώτος Κύκλος σταμάτησε και τα χειρόγραφα κατασχέθηκαν. Δεν μπορούσε πια να δημοσιεύσει τίποτα στη Σοβιετική Ένωση, παρά το γράμμα διαμαρτυρίας του στην Ένωση Σοβιετικών Συγγραφέων.
Το 1970, η Σουηδική Ακαδημία έδωσε στον Σολζενίτσιν το Βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας, προφανώς για πολιτικούς λόγους. Ο Σοβιετικός συγγραφέας αρνήθηκε να πάει στην Στοκχόλμη, φοβούμενος ότι δεν θα μπορούσε να επιστρέψει στην πατρίδα του. Μάταιη προσπάθεια. Το 1974, η Σοβιετική γραφειοκρατία απέλασε τον Σολζενίτσιν από την Ε.Σ.Σ.Δ. και του αφαίρεσε τη Σοβιετική υπηκοότητα. Τελικά εγκαταστάθηκε στις Ηνωμένες Πολιτείες που προσπάθησαν να εκμεταλλευτούν την περίπτωσή του στο μέγιστο βαθμό για τον αντικομμουνιστικό, αντισοβιετικό Ψυχρό Πόλεμο. Η σχέση όμως αυτή άρχισε να ταράσσεται ολοένα και πιο πολύ καθώς ο Σολζενίτσιν ανέπτυσσε μια ωμή σκοταδιστική απόρριψη του Δυτικού πολιτισμού, κατηγορώντας τον για τον Κομμουνισμό και εξιδανικεύοντας το εθνικό ορθόδοξο χριστιανικό παρελθόν της Τσαρικής Ρωσίας. Ο σπουδαίος ποιητής Ιωσήφ Μπρόντσκι, επίσης εξόριστος και κάτοχος του Βραβείου Νόμπελ, αναγκάστηκε να του ασκήσει έντονη κριτική, παρά τις αντικομμουνιστικές του απόψεις.
Ξεριζωμένος από τη γενέτειρά του, την ιστορία της, την κουλτούρα της και μη αφομοιωμένος στον «αμερικάνικο τρόπο ζωής», ο Σολζενίτσιν αποσυντέθηκε τόσο ως λογοτέχνης όσο και ως πολιτική μορφή. Ήταν μεγάλη απογοήτευση για το υπερτροφικό εγώ του, όταν επέστρεψε στη μετασοβιετική Ρωσία, περιμένοντας ότι θα τον υποδέχονταν σαν ήρωα, πνευματικό Καθοδηγητή και Σωτήρα της Ρωσικής ψυχής, και βρήκε την πιο ψυχρή και απόλυτη αδιαφορία για το άτομό του. Το παλινορθωτικό καθεστώς του πρόσφερε μεγάλη δημοσιότητα, ακόμα και τακτικό προσωπικό σόου στην εθνική τηλεόραση, που τελικά σταμάτησε, εξαιτίας της πολύ χαμηλής τηλεθέασης και έλλειψης ενδιαφέροντος. Ο Σολζενίτσιν στην παρακμή του δεν είχε καμιά σχέση με τη Σοβιετική και μετασοβιετική πραγματικότητα, έχοντας μια ολοκληρωτικά παραποιημένη εικόνα του «ένδοξου» τσαρικού παρελθόντος των πογκρόμ, που κατέστρεψε η Επανάσταση «καθοδηγούμενη από τους Εβραίους» και καμιά εναλλακτική προοπτική για το μέλλον. Για πραγματιστικούς λόγους μόνο πρόσφατα, το καθεστώς Πούτιν τίμησε τον Σολζενίτσιν εξαιτίας του εθνικισμού του, που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για την οικοδόμηση της Μεγάλης Δύναμης και της μεγαλορωσικής εθνικής ιδεολογίας που προωθείται από τους κυβερνήτες του Κρεμλίνου.
Παρ' όλ' αυτά, δεν μπορούμε να αναγάγουμε περιοριστικά τη συνεισφορά του Σολζενίτσιν στο τερατούργημα στο οποίο μετατράπηκε. Θα τον θυμόμαστε όχι μόνο για την ισχυρή καταδίκη των εγκλημάτων του Σταλινισμού στα έργα του στις αρχές της δεκαετίας του 60 αλλά επίσης και για την υψηλή λογοτεχνική ποιότητα κάποιων απ? αυτών των έργων. Η τέχνη και η λογοτεχνία δεν μπορούν να αναχθούν στην ιδεολογία ή στις περιορισμένες ή πλατιές, συντηρητικές ή επαναστατικές πολιτικές ιδέες του καλλιτέχνη. Ακολουθώντας τη μέθοδο μεγάλων Μαρξιστών όπως ο Λέων Τρότσκι, ο Βάλτερ Μπένγιαμιν, ή ο Έρνστ Μπλοχ, θα πρέπει να ανακαλύψουμε το «ουτοπικό πλεόνασμα» που πάντα υπάρχει σ’ ένα πραγματικό έργο τέχνης και ξεπερνά κάθε πολιτικό-ιδεολογικό περιορισμό.
Έργα όπως Ο Πρώτος Κύκλος και Ο Θάλαμος Καρκινοπαθών είναι πραγματικά αριστουργήματα και δεν μπορούν να ειδωθούν αποκλειστικά ως «ιστορικές μαρτυρίες ή ντοκουμέντα» για το Σταλινικό καθεστώς τρομοκρατίας. Αναμφίβολα απορρέουν μέσα από τις μεγαλύτερες ιστορικές αντιφάσεις που παγιδεύσανε την πρώτη «έφοδο στους ουρανούς». Η ίδια η ιστορία μιλά σ? αυτά τα μυθιστορήματα, βυθιζόμενη την ίδια στιγμή στα πιο σκοτεινά βάθη της ανθρώπινης ύπαρξης, κατά τη μεγάλη Ντοστογιεφσκική παράδοση. Μαθαίνουμε όχι μόνο για τα εγκλήματα του Σταλινισμού αλλά και για τον άνθρωπο σε ιστορικές εποχές απελπισίας, όταν «η κόλαση είναι ο παράδεισος επειδή είναι ακόμα ο πρώτος κύκλος της κόλασης».
Σ? αυτά τα μυθιστορήματα, ο Σολζενίτσιν ακόμα και πολιτικά είναι πολύ μακριά από τον τελευταίο Σολζενίτσιν σε αποσύνθεση. Στον Πρώτο Κύκλο, ο Στάλιν αντιτίθεται στην περιβόητη αναφορά του Λένιν για τη θρυλική μαγείρισσα που θα διοικεί τις υποθέσεις του Κράτους στη δικτατορία του προλεταριάτου. Στο μυθιστόρημα, ο Στάλιν μιλά στον εαυτό του: «Ο Λένιν απλά μπέρδευε τα πράγματα. Η τελευταία μαγείρισσα να μπορεί να διοικεί το Κράτος! ... Η μαγείρισσα είναι πάντα μαγείρισσα. Η θέση της είναι στην κουζίνα. Η διοίκηση του λαού απαιτεί ανθρώπους με πολύ γνώση».
Είναι εδώ ξεκάθαρο ότι η προλεταριακή δημοκρατία του Λένιν διακρίνεται και αντιπαρατίθεται στη Σταλινική γραφειοκρατική κυριαρχία της πεφωτισμένης ελίτ. Από την άλλη, στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ, που γράφτηκε στις αρχές της δεκαετίας του 70, όταν ο Σολζενίτσιν είχε χάσει κάθε ελπίδα της δημοσίευσης των έργων του στη Σοβιετική Ένωση, οι σταλινικές διώξεις εξομοιώνονται με την Σοβιετική εξουσία υπό τον Λένιν και τον Τρότσκι.
Στον Θάλαμο Καρκινοπαθών, ο Κοστογκλότωφ (κεντρικός ήρωας/persona του συγγραφέα) βρίσκει σύμμαχο στις επιθέσεις του κατά της γραφειοκρατικής κατάχρησης, όπως σωστά παρατηρεί ο Λούκατς, στο πρόσωπο του Σουλούμπιν, που θυμίζει σε όλους πως οι Θέσεις του Απρίλη του 1917 του Λένιν τόνισαν τον όρο της Παρισινής Κομμούνας ότι κανένας αξιωματούχος του Κράτους δεν θα πρέπει να πληρώνεται περισσότερο από το μέσο μισθό ενός εξειδικευμένου εργάτη.
Σ? αυτά τα εκπληκτικά μυθιστορήματα υπάρχουν ακόμα σπέρματα ή κατάλοιπα κάποιας σοσιαλιστικής ελπίδας ακόμα και με τη μορφή ενός ασαφούς «ηθικού σοσιαλισμού» που αντλούσε την έμπνευσή του από τον Βλαντιμίρ Σολοβιώφ και τον Πιότρ Κροπότκιν. Ολόκληρος όμως ο πνευματικός ορίζοντας του συγγραφέα γίνεται ολοένα και πιο ζοφερός. Τελικά πέφτει θύμα των γιγάντιων πιέσεων που ασκήθηκαν πάνω στους περιορισμούς του τόσο μέσα στην πατρίδα του όσο και στη Δύση. Η σύγκριση μεταξύ των κειμένων του Σολζενίτσιν για το Γκουλαγκ και των τρομερών Αφηγήσεων από την Κολύμα του Σαλάμωφ, μπορούν να δείξουν ξεκάθαρα τις διαφορές στην αντίληψη, φιλοσοφία, ευαισθησία μεταξύ των δυο συγγραφέων που επηρεάζουν αντίστοιχα και την ποιότητα της πρόζας τους.
Ο Σολζενίτσιν δεν θα πρέπει να δαιμονοποιηθεί ή να εξιδανικευθεί. Ακολουθώντας το ρητό του Σπινόζα (που επίσης επανέλαβε ο Τρότσκι), δεν θα πρέπει να γελάμε με την παρακμή του ούτε να κλαίμε για τις τραγωδίες του ούτε να αγανακτούμε με τις εξοργιστικές του θέσεις αλλά να καταλαβαίνουμε. Να καταλαβαίνουμε την αντίφαση στη ζωή και την κουλτούρα, και να δρούμε ως επαναστάτες πάνω στη βάση αυτής της κατανόησης.
