Νεο-Καντιανισμός και όχι μαρξισμός οι θέσεις του ΚΚΕ για την τέχνη!

Διαλεχτικός υλισμός και τέχνη

Νεο-Καντιανισμός και όχι μαρξισμός οι θέσεις του ΚΚΕ για την τέχνη!

Νεο-Καντιανισμός και όχι
μαρξισμός οι θέσεις του ΚΚΕ για την τέχνη!

Ήταν Απρίλης του 1983,
όταν η ΚΕ του ΚΚΕ με κάλεσε από τη Ρόδο όπου βρισκόμουν σαν πρόεδρος του εκεί
Μουσικού Συλλόγου, για να λάβω μέρος σε ένα συμπόσιο στον Περισσό, με θέμα
"Τέχνη και Ιδεολογία". Μου έκαναν γνωστό ότι το Κόμμα έχει ανανεωμένες απόψεις
για τους καλλιτέχνες και τις σχέσεις της Τέχνης με τον Μαρξισμό. Είχα τις
αμφιβολίες μου που αποδείχτηκαν σωστές όταν από την έναρξη του Συμποσίου οι
εισηγητές μίλησαν με φανατισμό υπέρ του "σοσιαλιστικού ρεαλισμού", ενώ κήρυξαν
για μία ακόμη φορά έναν αλύπητο πόλεμο σε κάθε αντίθετη άποψη και το
"φορμαλισμό"! Ένας από τους κυριότερους εισηγητές, ο εκπρόσωπος του
νεοζντανοφισμού στην Ελλάδα, ο "θεωρητικός" Γ. Μ. Όχι μόνο ανανεωμένες δεν
ήταν οι απόψεις του ΚΚΕ για την Τέχνη αλλά αντίθετα ήταν εντελώς εχθρικές στον
Μαρξισμό και τη φιλοσοφία του, το Διαλεκτικό Υλισμό. Την περίοδο εκείνη είχαν
γίνει 4 διαγραφές από τους διανοούμενους του κόμματος και η Κ.Ε διέλυσε την
Κ.Ο. των επιστημόνων. Εγώ είχα εκδώσει την εφημεριδούλα «ΦΩΝΗ της ΔΕΥΤΕΡΑΣ»
ενώ ήμουνα στέλεχος του ΚΚΕ!!!

Βήχος παναγιώτης

Αξίζει να σημειώσουμε ότι την ίδια ακριβώς περίοδο στην ΕΣΣΔ, ο υπεύθυνος σε θέματα ιδεολογίας, Τσερνιένκο, είχε κάνει τις ανάλογες συστάσεις και στους σοβιετικούς διανοούμενους και καλλιτέχνες, στους ποιητές, που "αρέσκονται σε θέματα από την πατριαρχική Ρωσία" και στους νεωτεριστές κινηματογραφιστές, όπως ήταν τότε ο Αντρέι Ταρκόφσκι, τον ποιητή του "Σολάρις". Αυτό το Συμπόσιο μου επιβεβαίωσε την άποψη που ήδη είχα σχηματίσει από καιρό πώς η γραφειοκρατία της ΕΣΣΔ φοβόταν ότι η ελεύθερη καλλιτεχνική έκφραση, αντλώντας δύναμη από τις ρίζες της στις σοσιαλιστικές σχέσεις παραγωγής που εγκαθιδρύθηκαν με τη Ρώσικη Επανάσταση, μπορούσαν να γίνουν φορέας αμφισβήτησης του πολιτικού της μονοπωλίου στην εξουσία. Κάτι ανάλογο συνέβαινε και στην Ελλάδα. Κάθε αντίθετη άποψη ήταν... αντιμαρξιστική! Στην βδομαδιάτικη εφημερίδα που τότε ήμουν εκδότης, τη "ΦΩΝΗ της ΔΕΥΤΕΡΑΣ" άρχισα μια πολεμική στις απόψεις που διατυπώθηκαν σ΄ αυτό το Συμπόσιο, αλλά και ενάντια σε άρθρα του Γ. Μ. που γράφονταν την περίοδο εκείνη στο "Ριζοσπάστη" και χαρακτήριζαν "τροτσκιστική", «αντιμαρξιστική», «αντεπαναστατική», την άποψη που κι εγώ υποστήριζα μέσα από τις στήλες της εφημερίδας μου. Το ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΚΑΦΕΝΕΙΟ δημοσιεύει σήμερα περίληψη από κείμενα γύρω από την πολεμική που είχα ξεκινήσει ενάντια στις αντιμαρξιστικές θέσεις του ΚΚΕ για την Τέχνη υποστηρίζοντας ότι "Προλεταριακή κουλτούρα", μέσα στο καπιταλιστικό σύστημα είναι αδύνατο να υπάρξει. Μονάχα συντρίβοντας το αστικό κράτος, καταλαμβάνοντας την εξουσία και καταργώντας την καπιταλιστική ιδιοκτησία, η εργατική τάξη, ανοίγει το δρόμο στο να κατακτήσει και να αναπτύξει τους θησαυρούς του ανθρώπινου πολιτισμού. Αυτός ο δρόμος - έγραφα - είναι ταυτόσημος με το δρόμο της αυτοεξαφάνισής της σαν τάξη, της εξαφάνισης των τάξεων και του κράτους, που μπορούν να ολοκληρωθούν μόνο με την νίκη της παγκόσμιας επανάστασης.
Ο σ. Γ. Μ. με τις θέσεις του στο Συμπόσιο με θέμα "Τέχνη και Ιδεολογία" απέδειξε στα μέλη και τα στελέχη του Κόμματος πώς όχι μόνο αγνοεί αλλά και απορρίπτει τον διαλεκτικό υλισμό, και την επέκτασή του στη σφαίρα των κοινωνικών φαινομένων, τον ιστορικό υλισμό. Στην εισήγησή του ο σ. Μ., που διαφημίστηκε σαν "καρπός της δημιουργικής θεωρητικής δουλειάς" της Ιδεολογικής Επιτροπής της ΚΕ του ΚΚΕ, στηρίζει την πολεμική του ενάντια στον "φορμαλισμό" σε φόρμες και φόρμουλες δανεισμένες από την ορολογία του διαλεκτικού υλισμού αλλά κενές από το αληθινό τους περιεχόμενο. Αυτό που εγώ μπόρεσα να διακρίνω είναι ένας άκρατος ιδεαλισμός που διαπνέει κάθε του λέξη. Μνημείο ιδεαλιστικής θέσης η παρακάτω τοποθέτησή του στην περισπούδαστη ομιλία του στο Συμπόσιο. Λέει, λοιπόν ο σ. Μ.: "Περιεχόμενο και μορφή αντανακλώνται στη συνείδηση από την αντικειμενική πραγματικότητα, όχι με μηχανιστικό υλιστικό τρόπο, αλλά σύμφωνα με τη διαλεκτικοϋλιστική έννοια της αντανάκλασης. Η αντανάκλαση της αντικειμενικής πραγματικότητας στη συνείδηση είναι προϋπόθεση για την πρακτική δραστηριότητα του ανθρώπου στο μετασχηματισμό της πραγματικότητας"!
Εδώ βλέπουμε όλο το σύστημα αντιλήψεων που κυριαρχεί στο στρατόπεδο των θεωρητικών των μετά τον Λένιν θεωρητικών της ΕΣΣΔ που αναγορεύουν σε "διαλεκτικό υλισμό" και σε "διαδεκτικοϋλιστική έννοια της αντανάκλασης" την ίδια την απόρριψη του διαλεκτικού υλισμού και μάλιστα από τη σκοπιά του ιδεαλισμού. Εμείς από το Μαρξ και τον μαρξισμό δεν μάθαμε πώς η νοητική αντανάκλαση του εξωτερικού κόσμου στη συνείδηση του ανθρώπου γίνεται η προϋπόθεση της πράξης του. Για το Μαρξισμό, αντίθετα, η κοινωνική πράξη είναι η ιστορική προϋπόθεση και η βάση της σκέψης του, που αντανακλά τον εξωτερικό κόσμο. Η πράξη προϋπάρχει και καθορίζει την ανάπτυξη της συνείδησης. Η διαλεκτική υλιστική θεωρία της γνώσης έχει αφετηρία της το αποδειγμένο από όλη την ιστορική ανάπτυξη των επιστημών και της φιλοσοφίας γεγονός, ότι το Είναι καθορίζει την Συνείδηση.
Όπως διδάσκει ο μαρξισμός πηγή της αντανάκλασης είναι ο εξωτερικός υλικός κόσμος που υπάρχει ανεξάρτητα από το αν αντανακλάται ή όχι σε ανθρώπινα όντα. Η αντανάκλασή του στον ανθρώπινο εγκέφαλο, είναι μια υψηλή αναπτυγμένη μορφή αντανάκλασης της ύλης μέσα στον εαυτό της, μέσα σε ύλη που έχει φτάσει σ΄ ένα ορισμένο και πολύπλοκο επίπεδο εξέλιξης και οργάνωσης. Η αντανάκλαση, στις διάφορες μορφές της, είναι καθολική ιδιότητα της ύλης, που βασίζεται στην καθολική αλληλοσύνδεση και αλληλεπίδραση των υλικών προτσές, και που επιτρέπει να αναπαράγονται τα χαρακτηριστικά ενός υλικού φαινομένου πάνω ή μέσα σ΄ ένα άλλο, μέσα από την αλληλεπίδραση που αυτή φέρνει. Η ιστορική εξέλιξη της Φύσης συγκέντρωσε όλες τις απαραίτητες υλικές - βιολογικές προϋποθέσεις ώστε οι μακρινοί πρόγονοι του ανθρώπινου είδους να αναπτύξουν την ικανότητα της νοητικής αντανάκλασης του εξωτερικού κόσμου και "η Φύση να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της", (Φρ. Ένγκελς: "Διαλεκτική της Φύσης"). Η μετάβαση όμως από το ζώο στον άνθρωπο απαίτησε ένα ποιοτικό άλμα, από την απλή βιολογική προσαρμογή στο περιβάλλον μια κοινωνική-παραγωγική προσαρμογή. Όταν φτιάχτηκε το πρώτο εργαλείο και χρησιμοποιήθηκε σαν μέσο παραγωγής από την κοινότητα των πρωτόγονων ανθρώπων, δεν ικανοποιήθηκαν μόνο οι άμεσες ανάγκες που γέννησε το περιβάλλον. Δημιουργήθηκαν, σ. Μ., και νέες ανάγκες, που το περιβάλλον από μόνο του δεν θα είχε δημιουργήσει, σπρώχνοντας στην τελειοποίηση του εργαλείου - και στην ιστορική εξέλιξη του οργανωμένου σε κοινωνία ανθρώπου. Εκατομμύρια φορές, για μια γιγάντια χρονική περίοδο, επαναλήφθηκαν οι πράξεις της ανθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας, πριν ανάψει η πρώτη σπίθα ανθρώπινης συνείδησης, πριν αποτυπωθεί η λογική της πρακτικής δράσης σε λογική της σκέψης. Ο Λένιν έλεγε: "Πριν αντιληφτούμε, αναπνέουμε..."...
Ο σ. Μ. μας είπε πώς παραδέχεται την σχετικά ανεξάρτητη ζωή και αυτοτέλεια του εποικοδομήματος. Μας δήλωσε ότι παραδέχεται πώς σε τελευταία ανάλυση η υλική βάση είναι καθοριστική. Η εντύπωση όμως που αποκόμισα είναι πώς ο σύντροφος δεν βλέπει πουθενά τη σχέση βάσης και εποικοδομήματος, οικονομικής δομής και τέχνης σαν διαλεκτική σχέση, σε μια ενότητα αντιθέτων. Δεν αρκεί σύντροφε να δεχτείς ότι και το εποικοδόμημα επιδρά στη βάση ή ότι αντανακλά τις αντιφάσεις της. Πρέπει να δεις και τις δικές του αντιφάσεις, που πηγάζουν από τις αντιφάσεις της βάσης αλλά δεν είναι και οι ίδιες. Προπαντός, πρέπει να δεις την αντίφαση ανάμεσα στη βάση και στο εποικοδόμημα. Μια αντίφαση που δεν τα αποκόβει - όπως κάνεις εσύ - αλλά τα συνδέει.
O Mαρξ βλέπει την αντίφαση ανάμεσα στη βάση και το εποικοδόμημα, ανάμεσα στην ανάπτυξη της τέχνης και στην ανάπτυξη της κοινωνίας, γράφοντας τα εξής στην εισαγωγή στην "Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας": "Σ΄ ότι αφορά την τέχνη, ξέρουμε ότι ορισμένες εποχές καλλιτεχνικής άνθησης δεν συμπίπτουν καθόλου με την γενική ανάπτυξη της κοινωνίας κι ούτε με την ανάπτυξη της υλικής βάσης που είναι ο σκελετός της οργάνωσής της". Και σε άλλο σημείο, στις ίδιες σημειώσεις του αναφέρει: "6. Η άνιση ανάπτυξη της υλικής παραγωγής και, π.χ., της τέχνης. Η έννοια της προόδου συνολικά δεν πρέπει να κατανοείται με τη συνηθισμένη αφηρημένη της μορφή. Σύγχρονη τέχνη κλπ.".
Ο σ. Γ. Μ. δυστυχώς επιμένει να μη βλέπει την αντίφαση ανάμεσα στο εποικοδόμημα και τη βάση. Δεν είναι όμως μόνο αυτό. Δεν μπορεί να δει ούτε την αντίφαση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο. Αυτό φαίνεται ολοκάθαρα στην εισήγησή του ενάντια στο φορμαλισμό. Ας δούμε τι γράφει: "Σύμφωνα με το διαλεκτικό υλισμό το περιεχόμενο και η μορφή αποτελούν μια οργανική ενότητα. Είναι δύο αδιαχώριστες όψεις ενός φαινομένου και δεν μπορεί να απομονωθεί η μια από την άλλη. Το περιεχόμενο συνιστά την ουσία ενός φαινομένου και η μορφή την έκφραση της εσωτερικής τους δομής (δεν θα πρέπει να θεωρηθεί η μορφή σαν επιφανειακή απεικόνιση του περιεχομένου). Για το διαλεκτικό υλισμό, η διαλεκτική ενότητα μορφής περιεχομένου δεν αποτελεί ταυτότητα - σ΄ αυτή την περίπτωση δεν θα είχαμε διαλεκτική σχέση, αλλά μεταφυσική ταύτιση. Η μορφή και το περιεχόμενο είναι στοιχεία μιας ενότητας, που επιδρούν το ένα στο άλλο και ταυτόχρονα διατηρούν τη σχετική τους ανεξαρτησία. Καθοριστικότερο σε τελευταία ανάλυση σ΄ αυτή τη σχέση είναι το περιεχόμενο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι μπορεί να απολυτοποιηθεί μηχανιστικά σαν μοναδικός και κατ΄ εξοχήν πόλος της σχέσης...". Ο σ. Μ. είναι φανερό ότι βρίσκεται σε σύγχυση! Μπερδεύει και ταυτίζει διαφορετικές επιστημονικές έννοιες και κατηγορίες. Έρχεται σε αντίθεση ακόμα και με το εγχειρίδιο της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ για τα "Θεμέλια της Μαρξιστικής-Λενινιστικής Φιλοσοφίας"!!! Ας του θυμίσω τη γράφει το φιλοσοφικό αυτό εγχειρίδιο και πώς ορίζει τις κατηγορίες του περιεχομένου και της ουσίας: "Σαν περιεχόμενο εννοούμε τη σύνθεση όλων των στοιχείων ενός αντικειμένου, την ενότητα των ιδιοτήτων του, των εσωτερικών προτσές, συνδέσεων, αντιφάσεων και τάσεων εξέλιξης..."..."Η κατηγορία της Διαλεχτικός υλισμός και τέχνη.
"Σαν περιεχόμενο εννοούμε τη σύνθεση όλων των στοιχείων ενός αντικειμένου, την ενότητα των ιδιοτήτων του, των εσωτερικών προτσές, συνδέσεων, αντιφάσεων και τάσεων εξέλιξης..."..."Η κατηγορία της ουσίας εκφράζει την ειδική πραγματικότητα που το συνιστά, σαν το "θεμέλιο" ενός αντικειμένου, κάτι το σταθερό και θεμελιακό στο περιεχόμενό του. Η ουσία είναι η οργανώνουσα αρχή, το κομβικό σημείο της σύνδεσης ανάμεσα στα βασικά χαρακτηριστικά και όψεις ενός αντικειμένου...". Πρόσφατα διάβασα σε μία εφημεριδούλα της εξωκοινοβουλευτικής Αριστεράς, τα εξής: "Η ανάπτυξη της διαλεκτικής σχέσης της Μορφής και του Περιεχομένου, σαν ενότητας αντιθέτων σε σύγκρουση, αλληλοδιείσδυση και μετατροπή του ενός στο άλλο, είναι η ανάπτυξη της αντίφασης, που φέρνει την ουσία ενός φαινομένου σε Ύπαρξη και σε Εμφάνιση. Η Μορφή είναι το άμεσο. Είναι αδύνατο να διεισδύσουμε απο τη μορφή στο περιεχόμενο που αυτή διαμεσοποιεί χωρίς την διαλεκτική λογική, που διεισδύει στην ίδια την ουσία των φαινομένων, αποκαλύπτοντας τις εσωτερικές αναγκαίες αλληλοσυνδέσεις τους". Να δούμε τώρα τη γράφει ο Λένιν, για το ίδιο θέμα: "Η Λογική είναι η επιστήμη όχι των εξωτερικών μορφών της σκέψης, αλλά των νόμων ανάπτυξης "όλων των υλικών, φυσικών και πνευματικών πραγμάτων", δηλαδή της ανάπτυξης ολόκληρου του συγκεκριμένου περιεχόμενου του κόσμου και της γνώσης του, δηλαδή το συνολικό άθροισμα, το συμπέρασμα της Ιστορίας της γνώσης του κόσμου", (Λένιν: "Φιλοσοφικά Τετράδια", ελληνική έκδοση Ρινόκερως σελ. 6).
Ο σ. Μ. επιτίθεται ενάντια στο φορμαλισμό, στο όνομα της διαλεκτικής παρακάμπτοντας τη μεθοδολογική αρχή της σύμπτωσης της Διαλεκτικής, της Διαλεκτικής Λογικής και της Θεωρίας της Γνώσης του Μαρξισμού, που περιλαμβάνει και την επιστήμη του Ιστορικού Υλισμού. Αλήθεια ποια είναι η αισθητική του Γ. Μ., ποιός ο ακρογωνιαίος λίθος της Μ-Λ αισθητικής του για το φορμαλισμό, όπως φάνηκε στην εισήγησή του στο Συμπόσιο "Τέχνη και Ιδεολογία"; Μας είπε ο σ. Μ.: "Το κυριότερο είναι ότι η Μ-Λ αισθητική αναγνωρίζει το κοινωνικό περιεχόμενο, την κοινωνική διάσταση, την κοινωνική λειτουργία της τέχνης (κάτι που αρνιέται ολότελα ο φορμαλισμός). Κρίνοντας ένα έργο τέχνης εξετάζει το περιεχόμενό του, τον προοδευτικό ή αντιδραστικό χαρακτήρα του. Το αν εκφράζει την εποχή του. Το αν μπορεί να αποδώσει την πραγματικότητα". Ο Μαρξισμός δέχεται ότι η τέχνη έχει ιστορικό-κοινωνικό περιεχόμενο. Όμως το προσδιορίζει διαμετρικά αντίθετα απο ότι ο σ. Μ.. Δεν πολεμάς τον φορμαλισμό από τη σκοπιά του νεο-καντιανισμού.
Ο σ. Μ. ορίζει το περιεχόμενο ενός μεγάλου έργου τέχνης ως εξής: "Στην περιοχή της τέχνης, περιεχόμενο ενός καλλιτεχνικού έργου είναι η καλλιτεχνική μέσω εικόνων αντανάκλαση φαινομένων της πραγματικότητας αισθητικά ερμηνευομένων και αξιολογημένων από τον καλλιτέχνη με βάση την ιδεολογική τους τάση, το ταλέντο και την ικανότητά τους... προϊόν που ενσωματώνει την αντανακλώμενη και αισθητικά, ιδεολογικά αξιολογημένη αντικειμενική πραγματικότητα στη συνείδηση του καλλιτέχνη, την κοσμοθεωρητική του στάση, τις ικανότητες και το ταλέντο του". Σ΄ αυτή τη καντιανή (και όχι μαρξιστική) θεωρία της γνώσης, η καλλιτεχνική δημιουργία δεν βλέπεται σαν διαλεκτική πράξη μέσα απο την οποία το "πράγμα καθεαυτό" μετατρέπεται σε "πράγμα για μας", αποκαλύπτοντας την αντικειμενική του αλήθεια που την πηγή της έχει στον εξωτερικό κόσμο και ξεπερνάει το αρχικό σχέδιο, την πρώτη έμπνευση ή την ιδεολογική προτίμηση του καλλιτέχνη.
Ο σ. Μ. θεωρεί σαν τυπική "λογική" αντίφαση, αυτή τη αντίφαση, και την απορρίπτει! Λειτουργώντας σαν νεο-καντιανός και όχι σαν μαρξιστής δεν βλέπει ότι ο καλλιτέχνης δεν αποτυπώνει απλώς την πραγματικότητα, αλλά βρίσκεται και σε σύγκρουση, σε αντίφαση μαζί της. Αγνοώντας τις αντιφάσεις αυτές αγνοεί τον ίδιο τον αντικειμενικό, διαλεκτικό, υλικό κόσμο. Αντικειμενικά απορρίπτει τη διαλεκτική (κι ας προσποιείται πώς την υπερασπίζει) μια και αυτή είναι, όπως έγραψε ο Λένιν, "η μελέτη της αντίφασης μέσα στην ίδια την ουσία των αντικειμένων".
Η κοινωνική αποστολή της Τέχνης, σ. Μ., είναι να κάνει φανερές τις αντιφάσεις του Είναι, διεισδύοντας πίσω από τα φαινόμενα της επιφάνειας της κοινωνικής ζωής. Μόνο η κατανόηση του διαλεκτικού προτσές της γνώσης μπορεί να ρίξει φως και στις ιδιαίτερες διαδικασίες ανάπτυξης της καλλιτεχνικής δημιουργίας.
Δεν θα αποφύγω τον πειρασμό να αναφερθώ σε ένα εκτενές κείμενο που πρόσφατα διάβασα σχετικά με το Διαλεκτικό Υλισμό και την Τέχνη. Δεν θέλω να σπείρω "δαιμόνια" μέσα στο Κόμμα αλλά ειλικρινά δεν έχω διαβάσει πληρέστερη και ποιο μαρξιστική ανάλυση πάνω στο ζήτημα αυτό. Και το κείμενο αυτό το αναφέρω γιατί καταπιάνεται κι αυτό με τις Θέσεις του ΚΚΕ και του σ. Μ., σχετικά με το Διαλεκτικό Υλισμό και την Τέχνη. Απλά περιμένω την απάντηση απ΄ τη μεριά του κόμματος. (σ.σ. μια απάντηση που ποτέ δεν ήρθε. Βέβαια λίγα χρόνια αργότερα χαρακτηρίστηκα από το

"Ριζοσπάστη" και το...Μίμη
Ανδρουλάκη, Μανιαδάκης!

Ο Μανιαδάκης είναι εδώ! Λέγεται Παν. Βήχος!  Η απάντηση είχε
έρθει...αργοπορημένη! Και μάλιστα από το μεγάλο… μαρξιστή, Ανδρουλάκη! Μεγάλη
μου τιμή!).

Η ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΤΗΣ ΓΝΩΣΗΣ
"Η μηχανιστική αντίληψη τύπου Μ. δεν μπορεί να δει ότι "όχι μόνο η μετάβαση από την ύλη στη συνείδηση είναι διαλεκτική, αλλά κι εκείνη από το αίσθημα στη σκέψη", (Λένιν, τ. 38, αγγλική έκδοση, σελ. 283). Τι είναι η διαλεκτική μετάβαση; "Τι ξεχωρίζει τη διαλεκτική μετάβαση από την μη διαλεκτική μετάβαση; Το άλμα. Η αντίφαση. Η διακοπή του βαθμιαίου. Η ενότητα (ταυτότητα) του Είναι και του Μη Είναι". (π.π.π., σελ. 284). Η πηγή της μετάβασης βρίσκεται στον εξωτερικό υλικό κόσμο. Ο υλικός κόσμος επιδρά στα αισθητήρια όργανά μας, προκαλεί το αίσθημα, που δεν είναι το ίδιο μ΄ αυτόν αλλά το προϊόν του, η εικόνα του, το "άλλο του Είναι". Το αίσθημα είναι "η άμεση σύνδεση ανάμεσα στη συνείδηση και στον εξωτερικό κόσμο. Είναι η μεταμόρφωση της ενέργειας του εξωτερικού ερεθισμού σε γεγονός της συνείδησης", (Λένιν: "Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός", έκδοση Αναγνωστίδη, σελ. 42). Η αισθητηριακή εικόνα της εξωτερικής πραγματικότητας μετατρέπεται, σε γεγονός συνείδησης, σε μια αρχικά απροσδιόριστη, αρνητική, νοητική εικόνα, την αρνητική πλευρά της Εξωτερικής Όψης, (Schein, Semblance) του αντικειμένου. Εδώ τελειώνει η πρώτη διαλεκτική άρνηση, που είχε την αρχή της στον εξωτερικό κόσμο, στην πηγή του αισθήματος.
Αυτή η πρώτη άρνηση, "το πρώτο στάδιο, στιγμή, αρχή, προσέγγιση της γνώσης είναι στο πεπερασμένο της (Endlichkeit) και στην υποκειμενικότητά της, η άρνηση του κόσμου καθεαυτού - ο σκοπός της γνώσης είναι στην αρχή υποκειμενικός...", (Λένιν:, τ. 38, αγγλική έκδοση, σελ. 206). Γι΄ αυτό και ονομάζεται το πρώτο αισθητηριακό στάδιο της γνώσης και στάδιο της υποκειμενικής γνώσης. Σ΄ αυτό το σημείο δεν έχει εμφανιστεί ακόμα το περιεχόμενο της στιγμής του εξωτερικού μεταβαλλόμενου κόσμου που έχουμε συλλάβει αισθητηριακά. Έχουμε μόνο μια απροσδιόριστη εξωτερική εικόνα των πραγμάτων, μια συγκεχυμένη μορφή τους. Αυτό δεν σημαίνει ότι αυτή η μορφή είναι άδεια, επειδή δεν γνωρίζουμε ακόμα το περιεχόμενό της.
Η ανάπτυξη της Μορφής και του Περιεχόμενου αρχίζει καθώς η νέα απροσδιόριστη αρνητική εικόνα αρχίζει κι αλληλοδιεισδύει με την ήδη υπάρχουσα και τώρα ενεργοποιούμενη θετική γνώση. Μέσα από το προτσές αυτό αλληλοδιείσδυσης - της άρνησης της άρνησης - αναπτύσσονται τα διάφορα μέρη του όλου που πρέπει να εμφανιστεί μέσα στη συνείδηση. Πρόκειται για μια διπλή διαδικασία υποδοχής και ανάλυσης του υλικού, που έρχεται από την εξωτερική πηγή, και συνάμα ενεργητικής σύνθεσης της μορφής του, μέσα από τις αποκαλυπτόμενες αντικειμενικές αλληλοσυνδέσεις των μερών του. Γι΄ αυτό κι ονομάζουμε αυτό το προτσές συνθετική ανάλυση. αναλύονται και ταυτόχρονα συνθέτονται η Μορφή και το Περιεχόμενο, το Όλο και τα Μέρη. Ένας από τους πρώτους που επισήμαναν και συνεισέφεραν στη μελέτη αυτών των διαλεκτικών προτσές της γνώσης, και που τόνισαν τη σημασία τους, τόσο για το Μαρξισμό γενικά όσο και για τη μαρξιστική θεωρία της τέχνης ειδικά, δεν ήταν άλλος από τον Σεργκέι Αϊζενστάιν.
Το θεωρητικό και πρακτικό έργο του μεγάλου σοβιετικού κινηματογραφιστή αντανακλά μέσα από τις αντιφάσεις του, τον δυναμισμό των υλικών και θεωρητικών κατακτήσεων της Οκτωβριανής Επανάστασης. Ήταν βαθύς γνώστης του Χέγκελ και της διαλεκτικής υλιστικής μελέτης της "Λογικής" του από τον Λένιν. Ταυτόχρονα μελετούσε, με οδηγό τα έργα των κλασικών, τις πιο πρωτοποριακές μορφές των σύγχρονων τεχνών, που τη σύνθεσή τους επιχείρησε στον κινηματογράφο. Ιδιαίτερη προσοχή, από την άποψη της μεθόδου, έδωσε στα λογοτεχνικά αριστουργήματα του Τζέιμς Τζόις, τον "Οδυσσέα" και το "Φίνεγκανς Γουέικ", (που και τα δύο είναι στη μαύρη λίστα των "φορμαλιστικών έργων" για τους σταλινικούς). Τα μελέτησε σαν "κείμενα όπου ανασυγκροτείται οριακά η αντανάκλαση και διάθλαση της πραγματικότητας στη συνείδηση και τα συναισθήματα των ανθρώπων...μια εμβρυολογία του σχηματισμού της σκέψης", (Βλ. "Η Μορφή του Φιλμ", τ. 2, εκδόσεις Αιγόκερως, σελ. 51-52). Η μελέτη του εσωτερικού μονόλογου στη λογοτεχνία του Τζόις και άλλων σε συνάρτηση με τις δικές του έρευνες στον κινηματογράφο, τον οδήγησαν σε πολύ σημαντικές, αν και όχι πλήρως επεξεργασμένες, παρατηρήσεις για το προτσές της γνώσης και την καλλιτεχνική δημιουργία. Βρίσκουμε, μερικές απ΄ αυτές, σ΄ ένα κείμενό του του 1935, με τίτλο "Μορφή του Φιλμ: Νέα Προβλήματα", (Βλ. "Η Μορφή του Φιλμ", τ. 1, σελ. 155-187).
Εδώ, αφού κάνει τη βασική διάκριση ανάμεσα σε δυό διαφορετικές φάσεις στο προτσές της γνώσης, ανάμεσα σε μια πρώτη, αισθητηριακή και μια θεωρητική-λογική φάση (διάκριση που κάνει κι ο Χέγκελ κι ο διαλεκτικός υλισμός), στρέφεται στην ιδιαίτερη μελέτη των νόμων των πρώιμων αισθητηριακών διαδικασιών της σκέψης. Αυτές οι πρώτες στιγμές, που ονομάσαμε και στάδιο της αισθητηριακής ή υποκειμενικής γνώσης (πρώτη άρνηση), ακολουθούν νόμους οι οποίοι, για τον Αϊζενστάιν, είναι ίδιοι με κείνους "που βρίσκονται στα θεμέλια ολάκερου εκείνου του πλέγματος από νόμους που κυβερνά τη δομή της μορφής και της σύνθεσης των έργων τέχνης", ("Η Μορφή του Φιλμ", τ. 1, σελ. 164). Ο Αϊζενστάιν διερευνά την λειτουργία αυτών των νόμων της αισθητηριακής γνώσης και την αντιστοιχία τους με τους νόμους της καλλιτεχνικής δημιουργίας καθώς και με τις πρώιμες μορφές σκέψης σε πρωτόγονους λαούς που αντιπροσωπεύουν αρχαϊκότερα στάδια της ιστορικής γνώσης της ανθρωπότητας. Η εντόπιση αντιστοιχιών και νομοτελειών δεν τον οδηγεί στο λάθος μιας μηχανικής ταύτισης. Η διαλεκτική ενότητα της μορφής και του περιεχομένου δεν γίνεται φανερή στο πρώιμο στάδιο της γνώσης, αλλά μόνο με την αλληλεπίδραση κι αλληλοδιείσδυση της αισθητηριακής και της θεωρητικής σκέψης. Οχι στην πρώτη άρνηση, που αρχίζει από τον εξωτερικό κόσμο σαν πηγή του αισθήματος και τελειώνει στο σχηματισμό της απροσδιόριστης αρνητικής Εξωτερικής Όψης, αλλά μέσα από την άρνηση της άρνησης, την αλληλοδιείσδυση της αρνητικής στη θετική Εξωτερική Όψης, τη συνθετική ανάλυση, και την Εμφάνιση (Ezscheinung, Apparance)".
Ο Αϊζενστάιν το συνοψίζει ως εξής σ. Μ.: "Η διαλεκτική των έργων τέχνης βασίζεται πάνω σε μιαν παράξενη "διπλή ενότητα". Η συγκινησιακή δύναμη ενός έργου τέχνης βασίζεται στο γεγονός ότι πραγματώνεται μέσα σε μια διπλή διαδικασία: μια μεγαλόπρεπη προοδευτική ανάταση σύμφωνα με τη γραμμή που χαράζουν τα υψηλότερα σκαλοπάτια της συνείδησης και, ταυτόχρονα, μια διείσδυση, μέσω της μορφικής δομής, στα βαθύτερα στρώματα της αισθητηριακής σκέψης. Ο διαχωρισμός αυτών των δύο γραμμών ροής δημιουργεί εκείνη την ένταση ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο που χαρακτηρίζει τα πραγματικά έργα τέχνης... Χάρη σε μιαν αδιαχώριστη ενότητα αυτών των στοιχείων - της αισθητηριακής σκέψης μαζί με μια φανερά συνειδητή ανάταση - η τέχνη, είναι μοναδική στα πεδία εκείνα όπου μια συγκριτική αποκρυπτογράφηση είναι απαραίτητη για μιαν συσχετική (Σημ. συνθετική) ανάλυση... Αν επιτρέψουμε στο ένα ή στο άλλο στοιχείο να κυριαρχήσει στο έργο τέχνης, τότε αυτό παραμένει ανολοκλήρωτο. Μια τάση προς τη θεματική λογική πλευρά κάνει το έργο ξερό, λογικό, διδακτικό. Αλλά κι ο τονισμός των αισθησιακών μορφών σκέψης σε βάρος της θεματικής λογικής πλευράς είναι εξίσου μοιραίος για το έργο: το έργο καταδικάζεται στο αισθησιακό χάος. Μονάχα η "διπλά ενοποιημένη" αλληλοδιείσδυση αυτών των τάσεων μπορεί να δώσει εκείνη τη γεμάτη ένταση ενότητα ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο", (Βλ. ο.π.π., σελ. 181-182,).
Επιμείναμε περισσότερο πάνω στην περίπτωση του Σ. Αϊζενστάιν, για να δείξουμε το αγεφύρωτο χάσμα που χωρίζει τη διαλεκτική υλιστική προσέγγιση της τέχνης, από τη "Λ-Λ αισθητική" του Μ. και των άλλων γραφειοκρατών...".
Η διαλεκτική υλιστική προσέγγιση ρίχνει φως σ΄ ότι είναι άλυτο μυστήριο για το σ. Μ. και άλλους θεωρητικούς: στο πώς το αντικειμενικό περιεχόμενο ενός έργου τέχνης σε διαλεκτική σχέση με τη μορφική του τελείωση, βρίσκεται συχνά σε αντίφαση και ξεπερνά τις πολιτικές πεποιθήσεις του ίδιου του καλλιτεχνικού του δημιουργού.
Αρκετά είπα σύντροφε Μ. θα πρέπει να τελειώσω με κάτι που μου έκανε φοβερή εντύπωση. Είπες σύντροφε και τα εξής στην ομιλία σου στο Συμπόσιο. "Πραγματικά επαναστατικό περιεχόμενο μπορεί να εκφραστεί και με μορφή που, τυπικά, θεωρείται ξεπερασμένη (τι άλλο είναι οι συμφωνίες του Σοστακόβιτς ή τα μυθιστορήματα του Σόλοχοφ". Τώρα για το Σόλοχοφ, άσε καλύτερα σύντροφε. Θα δημιουργήσουμε μεγαλύτερα προβλήματα από αυτά που θέλουμε (;) να λύσουμε. Όσο για το Σοστακόβιτς από που "βγαίνει" σύντροφε ότι εξέφρασε ένα επαναστατικό περιεχόμενο με μορφές τυπικά ξεπερασμένες; Ε! Όχι! Αληθινός Γαλιλαίος της σύγχρονης σοβιετικής μουσικής, πάλεψε, συμβιβάστηκε κι εξεγέρθηκε ξανά και ξανά (όπως πρέπει να κάνει κάθε συνειδητός καλλιτέχνης όταν του "φράζουν" το στόμα και την ψυχή) ενάντια στις προσπάθειες άσχετων, αντι-μαρξιστών και ηλιθίων που προσπάθησαν να πνίξουν τις πρωτοποριακές του συνθέσεις και ανακαλύψεις στις μορφές και στο περιεχόμενο της τέχνης του.
Δεν ξέρω αν το γνωρίζεις σύντροφε, αλλά στην ΕΣΣΔ οι όπερές του "Μύτη", πάνω στη νουβέλα του Γκόγκολ, και "Κατερίνα Ισμαήλοβνα, Λαίδη Μάκβεθ της επαρχίας του Μζένσκ", απαγορεύτηκαν στη δεκαετία του ΄30 και κόντεψαν να στοιχίσουν στον συνθέτη τη ζωή του!!! Εσύ σύντροφε συμφωνείς με αυτές τις ενέργειες; Το ίδιο συνέβη και με τη μουσική μπαλέτου του, μ΄ επαναστατική μορφή και περιεχόμενο "Χρυσούς Αιώνας". Λόγω της προχωρημένης μορφής που είχε, η Συμφωνία του Νο 4, γραμμένη το 1935, έμεινε θαμμένη μέχρι το...1962. Ακόμα και Συμφωνίες, που θεωρήθηκαν (σκόπιμα και λαθεμένα) "συμβατικές", όπως η Συμφωνία Νο 7 "Λένινγκραντ", καταγγέλθηκαν τον καιρό του Ζντάνοφ σαν κακοφωνίες, απομακρυσμένες από το λαϊκό αίσθημα και, φυσικά, σαν "φορμαλιστικά κατασκευάσματα"!!! Δεν περίμενα λοιπόν σύντροφε, απο ένα θεωρητικό του Κόμματος να μιλήσει για την "τυπικά ξεπερασμένη" μορφή των Συμφωνιών του Σοστακόβιτς, που σώθηκαν (τάχατες) λόγω του επαναστατικού τους περιεχομένου. Αυτό λέγεται ασχετοσύνη για να μην πω κάτι βαρύτερο. Είναι "συμβατικές" στη μορφή ή στο περιεχόμενό τους οι συμφωνίες όπως η Νο 13, η επονομαζόμενη "Μπάρμπι Γιαρ", σε ποίηση Γιεφτουσένκο, που θα μου επιτρέψεις να σου πω πώς θα μπορούσε να ονομαστεί Συμφωνία μιας Επανάστασης που έχασε το δρόμο της; (ή καλύτερα που την έβγαλαν απο το δρόμο της, την πρόδωσαν σύντροφε, για να μιλάμε έξω απο τα δόντια). Είναι "συμβατική" η Συμφωνία Νο 14 (ή μήπως συμβατική είναι η σχέση όλων σας με το μαρξισμό;)μια αδυσώπητη καταγγελία για "τον θάνατο όλων των αδικοσκοτωμένων της Ιστορίας και των θυμάτων του Στάλιν"; Τώρα θα αρχίσει και σε μένα να πέφτει λάσπη σύντροφε αλλά εγώ είμαι κομμουνιστής, όχι κομματικός υπάλληλος. Είναι, σύντροφε Μ., μια "τυπικά ξεπερασμένη" μορφή η Συμφωνία Νο 15, το κύκνειο άσμα του συνθέτη, ένας βαθύς, ανθρώπινος, μουσικός στοχασμός πάνω στις τραγικές του σχέσεις με την Ιστορία; Και τι δεν είναι "τυπικά ξεπερασμένη" σύντροφε; Η προτίμησής σας, όλων σας, στην ακρόαση της μπάντας της σοβιετικής αστυνομίας; χα χα! Το είπα δεν άντεξα!
Λοιπόν σύντροφε Μ. δεν άξιζε τον κόπο να με κουβαλήσετε απο τη Ρόδο στην Αθήνα για να ακούσω τόσο "βαθυστόχαστες" και "μαρξιστικές" αναλύσεις για την Τέχνη. Γιατί πριν ανοίξετε το στόμα σας όλοι εσείς οι κομματικοί υπάλληλοι της ΚΕ θα έπρεπε να ξέρετε πώς η τραγωδία και το μεγαλείο των καλύτερων σοβιετικών καλλιτεχνών, απο τον Μαγιακόφσκι και τον Μέγιερχολντ στον Σοστακόβιτς και τον Προκόφιεφ, από τον Αϊζενστάιν και τον Ταρκόφσκι κι από τον Πάστερνακ στον Βοζνισιένσκι, πηγάζει απο το γεγονός ότι εκφράζουν δραματικά τη σύγκρουση ανάμεσα στον δυναμισμό των κατακτήσεων της Ρώσικης Επανάστασης και στους φραγμούς που βάζει η σοβιετική αντικομμουνιστική γραφειοκρατία στην ιστορική ανάπτυξη.
Το Κομμουνιστικό Κόμμα της ΕΣΣΔ - όπως και το ΚΚΕ - δεν μπορούν να υπερασπίζονται το ένα ή το άλλο καλλιτεχνικό ρεύμα, ακόμα και το πιο φιλικό πολιτικά, στην περίοδο της πάλης για εργατική εξουσία, όσο και στην περίοδο της δικτατορίας του προλεταριάτου και της μετάβασης στο σοσιαλισμό. Το πραγματικά επαναστατικό κόμμα, σαν πρωτοπορία της εργατικής τάξης της κοινωνικής δύναμης που δίνει τέλος στην έσχατη μορφή ταξικής κοινωνίας, παλεύει για την απελευθέρωση όλων των υλικών και πνευματικών δημιουργικών δυνάμεων της ανθρωπότητας. Παλεύει, έτσι, για τη δημιουργία του πρώτου αληθινά ανθρώπινου πολιτισμού. Ξέρετε σύντροφοι, εμείς οι «αδιόρθωτοι» κομμουνιστές, μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, έχουμε ένα "ελάττωμα". Δεν ακολουθούμε με κλειστά μάτια τις "αυθεντίες" του κόμματος. Ακούμε, βλέπουμε, διαβάζουμε και "απαγορευμένες" πηγές, πραγματικά μαρξιστικές. Από αυτές τις πηγές παίρνουμε ενδιαφέρουσες πληροφορίες και γνώσεις για να μπορέσουμε να ανατρέψουμε την κατάσταση που υπάρχει μέσα στο εγχώριο κομμουνιστικό κίνημα (στο ΚΚΕ κυρίως) και παγκόσμια με άλλους συντρόφους όπως κι εμείς. Δύσκολη υπόθεση αλλά εφόσον παραμένουμε – ακόμα - στο Κόμμα έχουμε χρέος να μην είμαστε παθητικοί αποδέκτες απαράδεκτων θεωρητικών και στελεχών. Έτσι, λοιπόν, με βάση όσα έχουμε καταφέρει να μάθουμε "εκτός κόμματος", το Κομμουνιστικό κόμμα οφείλει να ενθαρρύνει, χωρίς να δασκαλεύει, χωρίς να πατρονάρει, κάθε πρωτοπορία στην τέχνη και στην επιστήμη. Ο Μαρξισμός δεν μπορεί να επιβληθεί σαν δόγμα πάνω στην Τέχνη.
Η τέχνη είναι μια μορφή της ιστορικής - κοινωνικής δραστηριότητας του ανθρώπου, με την οποία αισθητικά αφομοιώνει και καλλιτεχνικά μεταμορφώνει τον κόσμο. Ο διαλεκτικός υλισμός μπορεί να μάθει κι από τις πηγές γνώσης της τέχνης, όπως και οι καλλιτέχνες από τον διαλεκτικό υλισμό. Αλλά δεν ταυτίζονται, βρίσκονται σε διαλεκτική ενότητα αντιθέτων. Όπως σε διαλεκτική ενότητα αντιθέτων βρίσκεται ο διαλεκτικός υλισμός με τις επιστήμες. Η πηγή της γνώσης για τον διαλεκτικό υλισμό είναι το Καθολικό, η καθολική διαλεκτική κίνηση της ύλης, ενώ για τις επιστήμες είναι το μερικό, ιδιαίτερες μορφές της κίνησης της ύλης. Ο διαλεκτικός υλισμός αντλεί γνώση απο τις επιστήμες και οι επιστήμες οπλίζονται μεθοδολογικά απ΄ αυτόν. Δεν ταυτίζονται όμως. Οι ιστορικοί διαχωρισμοί ανάμεσα στην τέχνη, την επιστήμη και την τεχνολογία και τη φιλοσοφία θα βρουν την διαλεκτική τους υπέρβαση μόνο στην αταξική κομμουνιστική κοινωνία του μέλλοντος, στο νέο κόσμο του ολοκληρωμένου ανθρώπου.
ΥΓ. Σήμερα ίσως να έχει αναθεωρήσει αυτές τις απόψεις ο σ. Γ.Μ., καθώς δεν βρίσκεται πια στις γραμμές του ΚΚΕ.