Ο ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΚΑΙ ΟΙ «ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΈΝΑ ΥΛΙΣΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ» (2ον)

Ο ΑΛΤΟΥΣΕΡ ΤΟ ΑΣΥΝΕΙΔΗΤΟ ΚΑΙ ΟΙ «ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΈΝΑ ΥΛΙΣΤΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ»

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

http://www.politikokafeneio.com/neo/modules.php?name=News&file=article&sid=6016&mode=thread&order=0&thold=0

6. Η γνώση είναι μαζί «παραγωγική» και επαγωγική»
Για όλους τους θεωρητικούς νεοθετικιστές της λογοτεχνίας, με τα αυθαίρετα κατασκευαστικά a priori επινοητικά μοντέλα, ισχύουν τα λόγια του Vladimir Propp (που οι σφετεριστές της μεθοδολογίας του τον παραμόρφωσαν ή τον λεηλάτησαν στα κείμενά τους), στην αντιμαχία του με τον Λεβί – Στρως. Ο Προπ αποκρούει τον αφηρημένο φορμαλισμό που του αποδίδουν οι Γάλλοι στρουκτουραλιστές: «Το δικό μου πρότυπο (μονέλο) – γράφει – κατασκευάζεται και βασίζεται στη μελέτη του υλικού. Αντίθετα το μοντέλο που προτείνει ο καθηγητής Λεβί – Στρως, δεν έχει αντιστοιχία με την πραγματικότητα και εδράζεται σε λογικές κατασκευές που δεν τίθενται από το συγκεκριμένο υλικό». (σ. Π. Β. Βλέπε την αλληλογραφία Προπ-Λεβί-Στρως στην ιταλική μετάφραση του έργου του Προπ “Morfologia della fiaba”, “Einaudi”, 1966, σελ. 217 – 219).
Η σημειολογία και τα φορμαλιστικά μοντέλα, είναι και μπορούν ασφαλώς να γίνουν σημαντικά εργαλεία έρευνας και γνώσης, όμως τότε μόνο όταν θα έχουν υπόψη τους και το «συγκεκριμένο υλικό» (όπως γράφει με σαφήνεια ο Προπ). Η αληθινή γνώση δεν στηρίζεται μόνο στην a priori φορμαλιστική παραγωγική μεθοδολογία, ή μόνο στην επαγωγή. Η γνώση είναι μαζί: υποθετικο-παραγωγική και επαγωγική. Ο Αλτουσέρ εντούτοις συντάσσεται με τους άλλους στρουκτουραλιστές, ακολουθεί ουσιαστικά τη μεθοδολογία τους, δηλαδή χρησιμοποιεί αποκλειστικά και μόνο την αφηρημένη υποθετικο-παραγωγική μεθοδολογία, αγνοώντας το «συγκεκριμένο υλικό». Έτσι δε διστάζει να γράψει τα πιο κάτω:
«Επειδή η θεωρία του Μαρξ ήταν «αληθινή» {εννοεί «αληθινή» με την a priori έννοια του Σπινόζα που δέχεται ότι verum index sui et falsi, το αληθινό είναι δείκτης του εαυτού του και του ψεύτικου, δηλαδή η αλήθεια περνάει μόνο από τη σκέψη}γι’ αυτό και εφαρμόστηκε με επιτυχία, και όχι επειδή εφαρμόστηκε με επιτυχία, ήταν τάχα αληθινή» (σ. Π. Β. L. Althusse, “Etienne Balibar, Lire le Capital”, I. “Petite Collection Maspero”, 1975, σελ. 72). Στον καιρό της η σκέψη αυτή του Σπινόζα ήταν πολεμική και προοδευτική, ενάντια στην παπαδίστικη «εκ Θεού» γνωσιολογία. Στις μέρες μας είναι σαφώς ιδεαλιστική και αντιεπιστημονική. Συμπερασματικά: Παραγωγή και επαγωγή είναι – μαζί και οι δυο – ο αληθινός δρόμος για τη γνώση.
7. Ψυχανάλυση και μαρξισμός του Αλτουσέρ
Πολλά από τα προβλήματα της σύγχρονης μαρξιστικής αισθητικής, είναι ασφαλώς κοινά με τα ζητήματα κάθε άλλης αισθητικής, μη μαρξιστικής: η σχέση της τέχνης με τη λογική, με την πραγματικότητα και το πρόβλημα της αυτονομίας της, η σχέση της τέχνης και ιδεολογίας, ή τα ιδιαίτερα δομικά ζητήματα του έργου της τέχνης, είναι μερικά μόνο από αυτά τα θέματα. Εξάλλου αρκετά άλλα προβλήματα της αισθητικής – και φυσικά όχι μόνο της μαρξστικής – παραμένουν αμφιλεγόμενα, ασαφή και θραυστικά. Βασικός πρωταγωνιστής των αλτουσεριανών «Σημειώσεων για το υλιστικό θέατρο» είναι το ασυνείδητο. Είναι ακριβώς το πιο ενδιαφέρον στοιχείο των «σημειώσεων» που προτείνει ο Αλτουσέρ σαν μια σύγχρονη μαρξιστική θεωρία, γιατί – όπως είναι γνωστό – η θεωρία για το ασυνείδητο, όπως και γενικά η ψυχανάλυση, είτε αγνοήθηκε, είτε χαρακτηρίστηκε σαν εχθρική προς το μαρξισμό, τόσο τουλάχιστον από τους μαρξιστές εκείνους που επισημάνθηκαν σαν «ορθόδοξοι», όσο και από άλλους μελετητές που βλέπουν μια απόλυτη διάσταση ανάμεσα στο μαρξισμό και την ψυχανάλυση.
Το γεγονός ότι το ασυνείδητο θεωρήθηκε σαν κάτι που ξεφεύγει από κάθε σαφή ορισμό, άπιαστο κατ’ άλλους από κάθε ορθολογικό προσδιορισμό και απόλυτα αντίθετο προς κάθε συνειδησιακή λειτουργία του ψυχισμού μας, έπρεπε οπωσδήποτε ν’ αποτελεί – όπως είπαμε – τον αντίποδα του μαρξισμού, που είναι θεωρία ορθολογική και αναγνωρίζει σαν αληθινή μόνο την πράξη και τη θεωρία που προκύπτει μέσα από μια συνεπή συνειδησιακή και νοηματική διαλεκτική σχέση του ανθρώπου προς την αντικειμενική πραγματικότητα.
8. Η τέχνη και το ασυνείδητο
Η θεωρία για το ασυνείδητο και η ψυχανάλυση, είναι όπως είδαμε ένα από τα βασικά συλλογιστικά εργαλεία του Αλτουσέρ. Και δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι στις μέρες μας η σταλινικού μαρξισμού και πέρα από τις μικροαστικές ή άλλες συντηρητικές της μορφές, όπως αυτές που συναντάμε στη σχολή της Φραγκφούρτης και τον γερμανικό φροϋδομαρξισμό, και που συνεχίζουν μια φενακισμένη αστική ιδεολογία – έχει και μια πλευρά αντιαστική και ανατρεπτική που πρέπει ιδιαίτερα να προσεχτεί. Η συντηρητική φροϋδική πλευρά της ψυχανάλυσης (αλλά και το πιο μεγάλο μέρος της μεταφροϋδικής συνέχισής της) περιορίστηκε στο να αντιμετωπίσει τον άρρωστο μέσα στην κοινωνία με την προσαρμογή του δήθεν ασθενούς, σε μια δήθεν «υγιή» κοινωνία. Καθώς παρατηρεί ο Σνάιντερ, υπάρχει και μια απελευθερωμένη ψυχανάλυση της ασθένειας που αντί να την απορρίπτουμε συνολικά, αντίθετα θα πρέπει να τη στήσουμε στα πόδια της. Είναι αυτή – συνεχίζει ο Σνάιντερ – που θα πρέπει να μετατρέψει το στοιχείο της ασυνείδητης ανατροπής (που εκφράζεται στην ασθένεια) σε συνειδητή πολιτική ανατροπή απέναντι στην άρρωστη κοινωνία (έμφαση δική μου. Γ. Δ.) (σ. Π. Β. Αυτή ουσιαστικά είναι η πρόταση του Σνάιντερ, στο αξιοσημείωτο βιβλίο του (παρ’ όλες τις επιμέρους αντιρρήσεις που μπορεί να έχει κανείς), με τίτλο Νεύρωση και πάλη των τάξεων, μετ. Τ. Μαστοράκη, εκδ. «Ράππα», 1982).
Η νεότερη έρευνα για το ασυνείδητο και τα άλλα στοιχεία σε σχέση με την καλλιτεχνική πρακτική, έχει κάνει στις μέρες μας μεγάλες προόδους. Απ’ αυτή, προκύπτει ότι η τέχνη είναι ένα πολύπλοκο φαινόμενο κοινωνικό. Έχει σχέση ανάμεσα στη βάση και το εποικοδόμημα, αλλά αυτή ακριβώς η σχέση είναι πολυσύνθετη και πολύπλοκη και προπαντός όχι συμμετρική. Η καλλιτεχνική λειτουργία παρουσιάζει (πέρα από αυτήν την σχέση) και στοιχεία που της δίνουν ένα μεγάλο περιθώριο αυτονομίας που προκύπτει από την ατομική κατάσταση του καλλιτέχνη, από τις αταβιστικές του καταβολάδες και τις ιδιόμορφες συχνά συγκυρίες που έδρασαν ανεπαίσθητα στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του. Το πολυσύνθετο στοιχείο της καλλιτεχνικής δημιουργίας, αυτό που καθιστά την τέχνη μια ιδιάζουσα ενεργητικότητα διέπεται από μια σε μεγάλο βαθμό ιδιοσυστασία που είναι το ασυνείδητο. Δεν είναι βέβαια αποκλειστικό χαρακτηριστικό της καλλιτεχνικής διαδικασίας. Είναι εντούτοις ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό της. Πριν μπούμε στην πολύπλοκη σχέση της τέχνης με το ασυνείδητο, ας κάνουμε λόγο γι’ αυτό το τελευταίο.
9. Το ασυνείδητο και ο ιρασιοναλισμός: μηδενισμός του λογικού
Τι είναι το ασυνείδητο; Η τόσο ταλαιπωρημένη αυτή λέξη απασχόλησε πολλές μορφές της ανθρώπινης γνώσης, κυρίως τη φιλοσοφία, την επιστημονική ψυχολογία και την ψυχανάλυση. Μια πρώτη (φιλοσοφική) προσέγγιση (που πολλοί την αμφισβητούν) δέχεται ότι ετυμολογικά το ασυνείδητο είναι το αντίθετο ή τουλάχιστον το διακριτό από τη συνείδηση, κάτι που δεν υπεισέρχεται στο χώρο αυτής της τελευταίας, αν και (σύμφωνα με ορισμένες απόψεις) ασκεί κάποια επίδραση σ’ αυτή. Είναι, με άλλα λόγια, μια αδιόρατη ψυχική ενέργεια, μορφή (για ορισμένους) της ενεργητικότητας του εγκεφάλου, δεμένη με μια περίπλοκη διαδικασία πληροφόρησης στην περιοχή της καλλιτεχνικής πρακτικής, αλλά και της ρυθμιστικής διαγωγής, που διαφεύγει εντούτοις από τη συνείδηση του υποκειμένου. Άλλοι επίσης «ορισμοί» αφθονούν. Η έννοια πάντως του ασυνειδήτου είναι δεμένη με τον ιρασιοναλισμό, δηλαδή με μια κατάσταση που εξ’ ορισμού αποκλείει κάθε μορφή λογικής τάξης. Γράφει ο Φρόιντ. «Οι αποφασιστικοί κανόνες της λογικής δεν έχουν καμία αξία για το ασυνείδητο, μπορεί να πει κανείς ότι αυτό είναι το βασίλειο του εξωλογικού».(σ. Π. Β. S. Freud, Psicoanalisi, Esposizioni, Divulgative, Torino, Boringheri, 1965, σελ. 21).
10. Η πρώτη φροϋδική εκδοχή: συνύπαρξη συνειδητού – ασυνείδητου
Ο Φρόιντ είναι αναμφισβήτητα ο πρώτος θεωρητικός του ασυνείδητου (έστω κι αν αρνιέται ότι έκανε μια θεωρία γι’ αυτό). Στη διάρκεια όμως των πολύχρονων σπουδών του είχε διαφοροποιημένες αντιλήψεις. Το 1909 παρουσιάζει μια πρώτη εκδοχή.
Το ασυνείδητο εδώ εκδηλώνεται:
«…σαν υπόλειμμα μνημονικό από εμπειρίες φορτισμένες με συναισθήματα, τις οποίες αργότερα ονομάσαμε “ψυχικά τραύματα”, και η μοναδικότητά τους μπορούσε να εξηγεί στη σχέση τους με την πρωταρχική τραυματική σκηνή» (σ. Π. Β. S. Freud, όπ. Π… σελ. 21). Ο Φρόιντ σ’ αυτή την περίοδο των μελετών του αντιπαραθέτει δυο διαφορετικές ψυχικές συνθέσεις που η μια προσπαθεί να υπερκαλύπτει την άλλη, και κάνει λόγο για δυο ψυχικά συστήματα: του ασυνείδητου και του συνειδητού. (σ. Π. Β. Το ίδιο, σελ. 27).
11. Κατοπινή φροϋδική θέση: απόλυτη κυριαρχία του ασυνείδητου. Εκμηδένιση του συνειδητού
Καθώς προχωρεί στις μελέτες του ο Φρόιντ αλλάζει τις απόψεις του. Στην τέταρτη διάλεξή του εισάγει την αντίληψη του κυρίαρχου ή απόλυτου ασυνείδητου, χωρίς ουσιαστικά ν’ αφήνει, πια, περιθώρια ή θέση για το συνειδητό, που το ελαχιστοποιεί και το καθιστά αμελητέο ως το μηδενισμό. (σ. Π. Β. Το ίδιο, σελ. 94). Είναι η άποψη που επικρατεί σχεδόν σε όλες τις μεταφροϋδικές θεωρίες.
Το ασυνείδητο δεν είναι εδώ κάτι το αρνητικό σε σχέση με τη συνείδηση, αλλά κάτι το αυτόνομο, που έχει μια δική του λογική, μια λογική ιδιαίτερη που δεν σχετίζεται με τις συνειδητές διαδικασίες του εγκεφάλου – δηλαδή με τη λογική της συνείδησης: «Ο χρόνος σαν ταξινόμηση γεγονότων, σαν λογική διαδοχή δεν έχει περάσει στο ασυνείδητο, που βρίσκεται πριν από κάθε τάξη και τέμνει κάθε συνέχεια». (σ. Π. Β. C. B. Clement, “L’ inconcient”, από το βιβλίο διαφόρων συγγραφέων “La psychanalyse, Larousse”, σελ. 31). Το ασυνείδητο, συνεπώς, είναι «άχρονο» και «χωρίς ιστορία». Σύμφωνα με τον Λακάν, έχει υποκείμενο «ένα ομιλούμενο είναι, και πρόκειται για το είναι του ανθρώπου». Εντούτοις «αντικείμενο της ψυχανάλυσης δεν είναι ο άνθρωπος, είναι αυτό που του λείπει – όχι απόλυτη έλλειψη, μα έλλειψη ενός αντικειμένου». (σ. Π. Β. J. Lacan, «Απαντήσεις», μετ. Φ. Καλλία, «Έρασμος», 1982, σελ. 26). Και για τον Λακάν το ασυνείδητο έχει μια δική του λογική, «είναι δομημένο σα λόγος». Ένας λόγος όμως που δεν έχει σχέση με την συνειδητή – συλλογιστική του εγκεφάλου μας.
12. Μεσσιανικές κορυφώσεις
Σ’ όλες σχεδόν τις μεταφροϋδικές θεωρίες, το ασυνείδητο χαρακτηρίζεται από τον απροσμέτρητο ιμπεριαλισμό του. Αυτή η ολοκληρωτική άποψη αγγίζει μεσσιανικές κορυφώσεις στην μεταφροϋδική ψυχανάλυση.
Γράφει ο Λακάν με ατράνταχτη θεολογική βεβαιότητα: «…η ψυχανάλυση αναιρεί κάθε αντίληψη απ’ όσες έχουν φανεί μέχρι σήμερα για τον άνθρωπο. Πρέπει να ομολογηθεί ότι όλες τους δεν είχαν πια καμιά βάση, πριν ήδη από την ψυχανάλυση». (σ. Π. Β. J. Lacan, «Απαντήσεις», Φ. Καλλία, εκδ. «Έρασμος», 1982, σελ. 26).
Είναι καταπληκτική η αναπόδεικτη αυτή αντιιστορική και ανακριβής δήλωση του Λακάν. Κάτω από αυτό το αλαζονικό σύνδρομο είδαν όλοι οι λακανικοί επίγονοι την ψυχανάλυση, που σαν επιστήμη πραγματικά θα μπορούσε να βοηθήσει την αληθινή γνώση για τον άνθρωπο. Οι ζηλωτές συχνά απέδωσαν την απώθηση και την αντίθεση προς τον Λακάν, στην απλή στενοκεφαλιά, στην οπισθοδρομικότητα και τη δογματικότητα των επιστημονικών αντιπάλων του. Χωρίς άλλο αυτή δεν αποκλείεται και υπάρχει. Αλλά οι μεσσιανικές κορυφώσεις του Λακάν και των ζηλωτών του, είναι δεδομένες, και είναι απτά όλα τα σημάδια της θεολογικής παντογνωσίας που ξεπερνούν κι αυτήν ακόμη την sacra doctrina (την «ιερά επιστήμη») του Αγίου Θωμά του Ακουϊνάτου (13ος αιώνας), όταν αυτός ο τελευταίος στη Summa Theologiae την χαρακτηρίζει σαν γνώση που «υπέρκειται πασών των άλλων επιστημών» (είναι εντούτοις αξιοσημείωτο ότι ο Άγιος Θωμάς δεν απορρίπτει όλες τις προηγούμενες).
«Η ιερά επιστήμη, θεωρητική άμα και πρακτική ούσα, υπέρκειται πασών των άλλων επιστημών, των τε θεωρητικών και των πρακτικών». (σ. Π. Β. Θωμά του Ακινάτου «Σούμα Θεολογική», εξελληνισθείσα υπό Ιωάννου Ν. Καρμίρη, 1935, σελ. 63).
Εδώ ο Άγιος Θωμάς αποδεικνύεται λιγότερο δογματικός από τους σύγχρονους ζηλωτές.
13. Ιστορία και ασυνείδητο
Η συστηματική σπουδή για το ασυνείδητο είναι τιμή που ανήκει δικαιωματικά στον Φρόιντ. Αυτός κυρίως τόλμησε σε μιαν εποχή δύσκολη για τέτοιες έρευνες να περάσει το «άβατο». Σήμερα οι σπουδές έχουν προχωρήσει και είναι χαρακτηριστικό – παρά τους μεσσιανισμούς – ότι αποτελούνε μιαν αξιοσημείωτη γνώση. Χωρίς άλλο οι μελέτες για το ασυνείδητο είναι κυρίως γνώρισμα της εποχής μας. Είναι όμως ανάγκη να σημειώσουμε ότι, παρ’ όλες τις αντιρρήσεις των φροϋδιστών, παρθενογένεση στις ιδέες δεν υπάρχει: ex nihilo nihil (εκ του μηδενός, μηδέν – Λουκρήτιος). Έτσι για τα ενδοσκοπικά ασυνείδητα και τα βαθύτερα αίτια του ψυχισμού μας μίλησαν και άλλοι στη διάρκεια της ιστορίας του ανθρώπινου πολιτισμού, με αναφορές που δεν ήταν απλές μόνο νύξεις.
Γράφει ο Jan Kott («Θεοφαγία», «Εξάντας», 1976): «Ο Ορέστης και η Ηλέκτρα μπορούν να δεθούν αναμεταξύ τους μόνο στον κοινό θάνατο ή με αίμα που το έχουν χύσει από κοινού. Οι ερμηνείες του Φρόιντ και της φροϋδικής σχολής είναι συχνά αμφίβολες. Εδώ ωστόσο η αμφισημότητα της σχέσης φαίνεται σκόπιμη».
Αλλά αυτό που κάνει μεγαλύτερη εντύπωση στο πιο πάνω απόσπασμα του Λακάν, είναι η ανακρίβεια ότι «η ψυχανάλυση αναιρεί κάθε άλλη αντίληψη απ’ όσες έχουν φανεί μέχρι σήμερα για τον άνθρωπο»…. Είναι ακριβώς και η βασική ιδεολογία που διαβρώνει όλη τη σκέψη του μαρξιστή Αλτουσέρ… Αυτός ο λακανισμός μηδενίζει ανεπίτρεπτα κάθε τι που ειπώθηκε ως τώρα για τον άνθρωπο, από τους Ίωνες φιλόσοφους, την Τραγωδία, τον Αριστοτέλη, τον Δάντη, τον Δον Κιχώτη, τον Σαίξπηρ, τον Γαλιλαίο, τον Καρτέσιο, τον Καντ, τον Χέγκελ, τον Ντιντερό, την επιστήμη του 19ου αιώνα, τον Ντοστογιέφσκι ως τον Μαρξ. «Ζω με ψωμί, όπως εσείς/Νιώθω στέρηση, γεύομαι την πίκρα?χρειάζομαι φίλους: έτσι υποχείριον/τι με λέτε βασιλιά;». (Σαίξπηρ, Ριχάρδος ο Β’»).
14. Confusio
Είναι γεγονός βέβαια ότι και η επιστήμη στα οντολογικά – φιλοσοφικά της θέματα, έχει σοβαρά σημεία αμφιλεγόμενα και ποικίλες αντιθετικές απόψεις. Αλλά έχει επιτέλους όρια, έχει προπαντός μονοσήμαντες έννοιες και αποτελέσματα συνταρακτικά.
Η αποαπανθρωπισμένη και ολοκληρωτική αντίληψη της ψυχανάλυσης για το ασυνείδητο, αποκλείει εκ των προτέρων κάθε σπουδή της τεχνικής σαν καλλιτεχνικό φαινόμενο συνειδητό – συλλογιστικό. Αυτό και μόνο καθιστά αδύνατη κάθε σοβαρή σπουδή της τέχνης, αφού της αφαιρεί ένα άμεσο και πρωταρχικό συστατικό της – την τεχνική – χωρίς την οποία η τέχνη αναιρείται. Η έλλειψη σαφήνειας στις προθέσεις ανάμεσα στις πολυάριθμες απόψεις – τόσο αντιφατικές, αχρηστεύει κάθε προσπάθεια για την συγκρότηση κάποιου corpus που να ‘ναι γενικότερα δεκτό σαν εργαλείο για τα ζητήματα της τέχνης. Η μία θεωρία αναιρεί την άλλη, ο ένας θεωρητικός λοιδορεί τον άλλο. Ο Λακάν θεωρεί τον εαυτό του ως τον μοναδικό γνήσιο και αυθεντικό επί γης συνεχιστή του Φρόιντ, αποκλείοντας τον Φερέντζι ή την Μελανί Κλάιν, ενώ αυτή η τελευταία «διατείνεται ότι τα οιδιπόδεια στάδια αρχίζουν από το στοματικό σαδισμό». (σ. Π. Β. Ζ. Μ. Παλμιέ, Λακάν, μετ. Κ. Παπαγιώργη, «Νεφέλη», 1983, σελ. 40).
Έτσι βρίσκεται σε μεγάλη αντίθεση προς άλλους που είτε απορρίπτουν αυτήν την εκδοχή, είτε και αυτή την ίδια την πρωταρχική αρχή του Οιδίποδα, με όχι και πολύ κολακευτικές εκφράσεις. Γράφουν π. χ. οι εισηγητές της σχιζο-ανάλυσης, Φελίξ Γκαταρί και Ζιλ Ντελέζ:
«(Ντελέζ)…διασκέδαζα όταν σκεφτόμουνα πόσο άθλια υπόθεση είναι η ψυχανάλυση (…)…Υπήρχαν φορές που πέφταμε πάνω σε ανοησίες, που μας επιβεβαίωναν τις κακοποιήσεις που έχουν γίνει στον Οιδίποδα και την μεγάλη μιζέρια της ψυχανάλυσης (…) Εγώ πιστεύω πως τόσο περισσότερα χρωστάμε στο Λακάν, όσο αρνιόμαστε έννοιες καθώς αυτές της δομής, του συμβολικού, του σημαίνοντος, που είναι πέρα για πέρα κακές, και που ο Λακάν πάντα για λογαριασμό του φρόντιζε να τις αναποδογυρίζει για να δείχνει την άλλη τους πλευρά…(…) Αυτό που η ψυχανάλυση ονομάζει λύση ή αποδόμηση του Οιδίποδα, είναι ολότελα κωμικό, είναι ακριβώς σαν χρέος που δεν τελειώνει ποτέ, η ανάλυση που δεν τελειώνει ποτέ, η μόλυνση του Οιδίποδα, η μετάδοσή του από τον πατέρα στα παιδιά. Είναι απίστευτο πόσες βλακείες έχουν ειπωθεί με αφορμή τον Οιδίποδα, και πρώτ’ απ’ όλα σχετικά με τα παιδιά». (σ. Π. Β. Φ. Γκατταρί – Ζιλ Ντελέζ. «Για τον καπιταλισμό και τη σχιζοφρένεια», «Ηριδανός», Νο 4, μετ. Φ. Αμπατζοπούλου, Μάιος – Ιούνιος 1973, 50. 51. 55).
Απορεί κανείς για την ευκολία με την οποία οι δυο πιο πάνω μελετητές – που παρουσιάζονται στον καιρό μας, σαν καινούργιοι Προμηθείς ή κοπερνικοί ανακαινιστές – απορρίπτουν σαν «κακές», «κωμικές», ή χαρακτηρίζοντάς τες, σαν «ανοησίες» ή «βλακείες», τόσο βασικές θέσεις – κλειδιά της φροϋδικής και λακανικής ψυχανάλυσης, όπως είναι: η αρχή του Οιδίποδα, η αναγωγή της λίμπιντο σε οικογενειακές επενδύσεις, το περίφημο λακανικό σημαίνον (ο Λακάν, είναι αλήθεια, ποτέ δεν το εξήγησε), η θεωρία για το συμβολικό (για το οποίο επίσης δεν δίνεται εξήγηση), τον ευνουχισμό και την παρόρμηση του θανάτου κ. ά. Η μόνη εξήγηση εστιάζεται στο γεγονός ότι η ψυχανάλυση βασίζεται (καλώς ή κακώς), «αδύνατα επαγγέλματα» (που είναι όπως γράφει, η ίδια η κυβέρνηση, η διαπαιδαγώγηση και η ψυχανάλυση) γνώσεις με άλλα λόγια που «έχουν να κάνουν με το αστάθμητο του ασυνείδητου και της επιθυμίας». (σ. Π. Β. S. Freud, “Die enldiche und unendienausgade) αναφέρεται από τον Θ. Λίποβατς: Οι τέσσερις Λόγοι. «Πολίτης», τεύχος 57-58, Ιαν – Φεβρ, 1983, σελ. 78). Στο «Πέρα από την αρχή της ηδονής», ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι η ψυχανάλυση αγνοεί τους κανόνες επαλήθευσης και ο χαρακτήρας της εστιάζεται στην προ-επιστημονική ιδιαιτερότητά της).
Αφήνοντας κατά μέρος την πολύ συζητήσιμη άποψη ότι η διακυβέρνηση και η διαπαιδαγώγηση δεν είναι καθόλου στην απόλυτη κυριαρχία του ασυνείδητου, η ευκολία με την οποία οι διάφορες ψυχαναλυτικές σχολές απορρίπτουν κεφαλαιώδη θέσφατα της φροϋδικής-λακανικής ψυχανάλυσης ή άλλης, δείχνει ότι το «αστάθμητο του ασυνειδήτου και της επιθυμίας» εύκολα μπορεί να δώσει το πράσινο φως για να καταλήξει σε δηλώσεις που δεν αποδεικνύουν απολύτως τίποτε, πράγμα που επίσης ευκολύνει οποιονδήποτε να αντικαθιστά τις μη υποχρεωτικές δηλώσεις με άλλες δηλώσεις!
Ένα μεγάλο μέρος της ιδεαλιστικής φιλοσοφίας, ενώ παραδέχεται την τέχνη σαν ιρασιοναλιστικό φαινόμενο, αγνοεί το ασυνείδητο και την ψυχανάλυση, που την βλέπει εντελώς εχθρικά. Ο Κρότσε, ο μεγαλύτερος ενοραματικός αισθητικός ιδεαλιστής φιλόσοφος της τέχνης, στάθηκε επίσης κι ένας φανατικός αντίπαλος της ψυχανάλυσης που την ονόμασε «ψευδοεπιστήμη». Τον ίδιο χαρακτηρισμό έδωσαν για την ψυχανάλυση και ορισμένοι από τους πιο διακεκριμένους εκπροσώπους της νεοθετικιστικής επιστημολογίας, όπως ο Feyerabend, κ. ά. Στις μέρες μας εντούτοις η έρευνα αποδεικνύει την ύπαρξη του ασυνείδητου, τουλάχιστο την αναμφισβήτητη συμμετοχή του στην καλλιτεχνική διαδικασία.