Facebook, υποκείμενο και παγκόσμια μαζική κουλτούρα

Facebook, υποκείμενο και παγκόσμια μαζική κουλτούρα

Το «facebook»ιδρύθηκε στις 4 Φεβρουαρίου 2004 από τον Mark Zuckerberg και έκανε την μαζική του εμφάνιση το 2006. Σε μια περίοδο που οι ιστοχώροι κοινωνικής δικτύωσης (socials networks) αποκτούν ολοένα και σημαντικότερο κοινωνικό ρόλο, το «facebook» καταφέρνει και γίνεται το πιο διαδεδομένο•1,1 δισεκατομμύρια ενεργοί χρήστες κάθε μήνα . Το έδαφος για τη δημιουργία ενός παγκόσμιου ιστοχώρου κοινωνικής δικτύωσης προετοιμάστηκε από διάφορες προγενέστερες μορφές online κοινωνικών σχέσεων όπως το «hi5»(2003), «myspace» (2003), «tagged» (2004),«twitter»(2006) κ.ά., και είναι άρρηκτα συνδεδεμένο με τη διαδικτύωση της παραγωγής, το παγκοσμιοποιημένο στάδιο του ιμπεριαλισμού καθώς και με την εμφάνιση της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας .Βασικό χαρακτηριστικό της τελευταίας είναι η εξισωτικήομοιογενοποίηση των ανθρώπων που είναι συνυφασμένη με την ανάπτυξη του κοινωνικού καταμερισμού της εργασίας και του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, της κυριαρχίας των σχέσεων μεταξύ των πραγμάτων επί των σχέσεων μεταξύ των ανθρώπων, τον μαζικό υπερκαταναλωτισμό, την ανάδυση του (υπερ)ατομισμού, την αύξουσα κυριαρχία των μέσων μαζικής επικοινωνίας και την αποξενωτική χωροταξία και πολεοδομία των καπιταλιστικών μητροπόλεων.

Γιάννης Νίνος

Όπως επισημαίνει ο Δ. Πατέλης, η συγκριτική-εξισωτική συσχέτιση των ανθρώπων έγινε κυρίαρχη στην κοινωνία στην οποία κυριαρχεί η ανταλλαγή προϊόντων της εργασίας, της παραγωγής. Χαρακτηριστικό της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας είναι η εξίσωση διαφορετικών πραγμάτων, ως οργανικό στοιχείο της κυριαρχίας των εμπορευματικών και χρηματικών σχέσεων, της αγοράς. Εδώ όμως το πιο σημαντικό και ουσιώδες εμπόρευμα (πράγμα που έχει αξία και τιμή) είναι η ικανότητα του εργάτη για εργασία, είναι η εργασιακή δύναμη .

Γενικότερα, ο κοινωνικός αυτοπροσδιορισμός καθώς και η κοινωνική έκφραση(πολιτισμική, πολιτική, καλλιτεχνική κ.ά.) ενός κοινωνικού πεδίου βασίζεται στη δυνατότητα συνειδητοποίησης των κοινών χαρακτηριστικών του πεδίου από τα υποκείμενα. Όσο υπάρχει αυτή η δυνατότητα, η σχέση κοινωνικού πεδίου με τις μορφές κοινωνικής συνείδησης, την ιδεολογία και το εποικοδόμημα συνιστά τρόπον τινά μια σχέση περιεχομένου και μορφής, δηλαδή μια σχέση στην οποία αυτό που εκφαίνεται στις μορφές κοινωνικής συνείδησης, στην ιδεολογία και στο εποικοδόμημα είναι μια διαμεσολαβημένη έκφραση του κοινωνικού πεδίου. Με τη ραγδαία ανάπτυξη του καταμερισμού της εργασίας, αυτά που συνιστούσαν άλλοτε κοινωνικά πεδία διασπώνται σε μέρη και υποσύνολα, με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να αποξενώνονται και να αδυνατούν να προβούν σε προσωπική αυθεντική[1] έκφραση η οποία ανακύπτει από τους κοινωνικούς τους όρους.Σε αυτό το φαινόμενο παρατηρούμε την εξής αντίφαση, από τη μια οι άνθρωποι απομονώνονται και διαφέρουν όλο και περισσότερο ο ένας απ’τον άλλον και από την άλλη αυτή η αύξουσα διαφοροποίηση, τους μετατρέπει σε ουδέτερα ομοιογενή υποκείμενα τα οποία συγκροτεί η μαζική κουλτούρα[2].Πρόκειται για μια αντίφαση που η διαφορά φθάνοντας στα άκρα μεταβαίνει στο αντίθετο της, την ομοιότητα (ταυτότητα).

Αυτή η διαδικασία ωθεί τον άνθρωπο προς διάκριση και εύρεση ταυτότητας μέσω της χρήσης των αντικειμένων, των εμπορευμάτων και των σημείων της μαζικής κουλτούρας. Γενικότερα, το φαινόμενο της πραγμοποίησης έχει ως αποτέλεσμα ο άνθρωπος να αντιλαμβάνεται την έννοια της ύπαρξης, του νοήματος και της ταυτότητας από τη σκοπιά του εμπορεύματος. Η ταυτότητα μετατρέπεται σε μια σημειακή ταυτότητα όπου η μορφή κυριαρχεί επί του περιεχομένου. Ο εαυτός συλλαμβάνεται με όρους αξίας, ζήτησης και προσφοράς, ανταγωνισμού,image και κατανάλωσης. Σε αυτά τα πλαίσια, ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται από έναν έντονο ναρκισσισμό και από την ανάγκη για διαρκή αποθέωση. Ο καθένας επιθυμεί να γίνει το σκοτεινό αντικείμενο του πόθου, ένα προϊόν πολυτελείας για τους άλλους. Ωστόσο η ικανοποίηση των παραπάνωκαθίσταται σχεδόν ανέφικτη από τη κοινωνία με αποτέλεσμα είτε να εμφανίζονται ψυχικές και σωματικές διαταραχές είτε ο άνθρωπος να χρησιμοποιεί μέσα ψευδαίσθησης τα οποία του δίνουν την εντύπωση ότι καλύπτει την ανάγκη του είτε και τα δυο παραπάνω.

Ο ναρκισσισμός είναι συνυφασμένος με την εγωπάθεια και τον εγωισμό με αποτέλεσμα η απόρριψη να βιώνεται ως κατάσταση χάους από το υποκείμενο. Ως εκ τούτου το υποκείμενο θα κάνει τα πάντα για να αποφύγει την απόρριψη και στις περιπτώσεις που η απόρριψη είναι αναπόφευκτη, ο άνθρωπος θα προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει μέσα με τα οποία η απόρριψη δεν θα βιωθεί ως τέτοια.

Αυτό που κατά κύριο λόγο χαρακτηρίζει τους περισσότερους χρήστες και ιδιαίτερα κατά την περίοδο της πρωταρχικής εμφάνισης των socials networks,είναι ηεπιθυμία να μετατραπεί η διαδικτυακή κοινωνική σχέση σε άμεσα-ενίοτε και έμμεσα- ερωτική-σεξουαλική. Κατά τη γνώμη μας, πέραν των διαφορετικών χρήσεων (οικονομική, επαγγελματική, πολιτική, καλλιτεχνική κ.ά.) που απέκτησαν τα socials networks, η διεθνή τους εξάπλωση και εδραίωση, η οποία ειρήσθω εν παρόδω έγινε κυρίως στους νέους, βασίστηκε ακριβώς στη δυνατότητα μετατροπής της διαδικτυακής σχέσης σε ερωτική-σεξουαλική.

Τα socials networks συνιστούν κατά κύριο λόγο ιδιότυπη μορφή (μέσο) επικοινωνίας, η οποία ανέκυψε με τη μαζική εμφάνιση του διαδικτύου και με τη μετατροπή του τελευταίου σε παραγωγική δύναμη. Η επικοινωνία και ειδικότερα στο «facebook» εδράζεται κατά κύριο λόγο στην σύναψη φιλίας από τους χρήστες μέσω αιτημάτων φιλίας. Η σύναψη φιλίας μπορεί να γίνεται χωρίς οι χρήστες να γνωρίζονται στην πραγματική ζωή.

Η επικοινωνία και εδώ κάνουμε λόγο περί της ανθρώπινης επικοινωνίας, συνιστά στην απλούστερη μορφή της διυποκειμενική διαδικασία μετάδοσης πληροφορίας (γνώση, αίσθημα),η οποία εδράζεται στη σχέση πομπού και δέκτη με δεδομένο κώδικα.Η επικοινωνία δεν βασίζεται στην απλή μετάδοση της πληροφορίας, αλλά στην αλληλεπίδρασημέσω αυτής των υποκειμένων με σκοπό την πρακτική και τον μετασχηματισμό της φύσης και της κοινωνίας. Υπάρχουν διάφορα είδη επικοινωνίας όπως λεκτικό, νοηματικό, γραπτό, συμβολικό, αισθητικό, συναισθηματικό, σωματικό, καλλιτεχνικό, εικονικό, ακουστικό κ.ά.Η ανθρώπινη επικοινωνία διακρίνεται από την φυσική ή ζωώδη επικοινωνία από το γεγονός ότι στην τελευταία κυρίαρχο ρόλο διαδραματίζουν τα ένστικτα, οι αυτοματισμοί καθώς και τα εξαρτημένα και ανεξάρτητα αντανακλαστικά. Η ανθρώπινη επικοινωνία είναι ακριβώς η διαδικασία στην οποία ο κάθε πόλος μεταβαίνει στον αντίθετο του, ο δέκτης γίνεται πομπός και ο πομπός γίνεται δέκτης.Η διάκριση των διαφορετικών μορφών επικοινωνίας πραγματοποιείται ως προς τον χαρακτήρα της σχέσης και της αλληλεπίδρασης πομπού και δέκτη. Ως προς τον χαρακτήρα της σχέσης πομπού και δέκτη μπορούμε να διακρίνουμε δύο βασικούς τύπους επικοινωνίας.

1) Άμεση ή αμοιβαία επικοινωνία. Πρόκειται για την άμεση και κατά κύριο λόγο λεκτική[3] επικοινωνία μεταξύ δύο ή περισσοτέρων ανθρώπων.

2) Διαμεσολαβημένη επικοινωνία. Σε αυτό τον τύπο επικοινωνίας η σχέση μεταξύ πομπού και δέκτη διαμεσολαβείτε από το επικοινωνιακό μέσο. Ο εν λόγω τύπος αποκτά ποικίλες μορφές στη διαδικασία της ιστορικής ανάπτυξης της ανθρωπότητας. Κεντρική σημασία στην ανάπτυξη των διαφορετικών μορφών διαμεσολαβημένης επικοινωνίας έχει το μέσο επικοινωνίας και οι διαφορετικές του μορφές. Η ιδιοτυπία του μέσου επικοινωνίας καθορίζει σε σημαντικό βαθμό τόσο τον ποιοτικό και ποσοτικό χαρακτήρα του μηνύματος (πληροφορία) όσο και τη χρονική διάρκεια μετάδοσης[4].

Το «facebook»ως μέσο επικοινωνίας εμπεριέχει διάφορες μορφές διαμεσολαβημένης επικοινωνίας καθώς και διαφορετικά είδη επικοινωνίας[5].Παρακάτω θα επιχειρήσουμε να εξετάσουμε τις βασικές του πλευρές.Θα πρέπει επίσης να επισημάνουμε ότι στο παρόν άρθρο, εξετάζουμε την χρήση του «facebook»υπό το πρίσμα της μαζικής του χρήσης στα πλαίσια της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας κάνοντας αφαίρεση από τις υποπεριπτώσεις.

Wall

Το «Wall»ή ο «Τοίχος» είναι μια επιλογή στην οποία ο χρήστης μπορεί να γράψει τις σκέψεις του, τα συναισθήματα του και οι φίλοιτου αντίστοιχα να γράψουν κάτι στον τοίχο του. Κατ’αυτόν τον τρόπο, ο «Τοίχος» έχει διττή λειτουργία, από την πλευρά του χρήστη συνιστά το "Τι σκέφτεστε;" και από την πλευρά των φίλων συνιστά το "Γράψτε κάτι …".Επίσης, θα πρέπει να επισημάνουμε ότι στο τοίχο υπάρχει και η επιλογή «like».Το «like» (μου αρέσει) είναι μια επιλογή η οποία βρίσκεται στις περισσότερες λειτουργίες του «facebook»(«wall»,«φωτογραφίες» κ.ά.) και επιτρέπει στον χρήστη, στους φίλους καθώς και σε χρήστες οι οποίοι δεν είναι φίλοι με τον συγκεκριμένο χρήστη, να τονίσουν ότι τους αρέσει το μήνυμα, η φωτογραφία, το video, η εκδήλωση του χρήστη. Με την επιλογή«like» από τον χρήστηενημερώνονται αυτόματα και οι φίλοι τουγια την συγκεκριμένη δραστηριότητα του. Αφού κάποιος κάνει «like»εμφανίζεται και η επιλογή«dislike»(Δεν μου αρέσει). Η λειτουργία της επιλογής «dislike»έγκειται απλά στην αναίρεση της επιλογής «like». Ως εκ τούτου, το «facebook» δεν δίνει την δυνατότητα στους χρήστες να κάνουν «dislike»στα διάφορα μηνύματα, σελίδες, φωτογραφίες, video και εκδηλώσεις.

Από την πλευρά του χρήστη, το μήνυμα στον τοίχο είναι ένα αυτοαναφορικό μήνυμα. Το "Τι σκέφτεστε;", φράση η οποία βρίσκεται στο εσωτερικό του τοίχου και δεν προέρχεται από συγκεκριμένο υποκείμενο ή ομάδα, εγκαλεί τον χρήστη προς μια αόριστη γενική έκφραση, η οποία μπορεί να πάρει τη μορφή ψυχολογικής, εξομολογητικής έκφρασης. Στον τοίχο ο χρήστης μπορεί να γράψει για τη διάθεση του, πως ξύπνησε το πρωί, τι φαγητό έφαγε, τι θα ήθελε να κάνει, να ανεβάσει ένα video, ένα τραγούδικτλ. Ο χρήστης γράφει το μήνυμα στον τοίχο και πατάει την επιλογή δημοσίευση. Το μήνυμα[6] εντός του τοίχου είναι αυτοαναφορικό για το λόγο ότι δεν απευθύνεται σε συγκεκριμένο δέκτη, δέκτες είναι εν δυνάμει όλοι οι φίλοι του χρήστη καθώς και όλοι οι φίλοι των φίλων που θα κάνουν «like». Κατ’αυτόν τον τρόπο, το πεπερασμένο του μηνύματος από την σκοπιά των δεκτών είναι εν δυνάμει το σύνολο των χρηστών του «facebook»που γνωρίζει τον κώδικα (γλώσσα, σύμβολα)σε παγκόσμιο επίπεδο.Όσον αφορά τη χρονική διάρκεια μετάδοσης του μηνύματος, αυτή τείνει στο άπειρο εξαιτίας του ότι το χρονικό όριο μετάδοσης του μηνύματος καθορίζεται από τον ίδιο το χρήστη. Το πεπερασμένο της χρονικής διάρκειας μετάδοσης του μηνύματος τίθεται είτε με τη διαγραφή του μηνύματος από τον χρήστη είτε με την δημοσίευση άλλων μηνυμάτων τα οποία απωθούν ολοένα και περισσότερο το μήνυμα από τηνκορυφή της σελίδας του «facebook».

Τι παρατηρούμε εδώ;Το μήνυμα είναι αυτοαναφορικό, ωστόσο είναι αυτοαναφορικό μέσα σε ένα πλαίσιο στο οποίο το λαμβάνουν και άλλοι.Από αυτή τη σκοπιά μπορούμε να διαπιστώσουμε δυο βασικές πλευρές της αυτοαναφορικότητας του μηνύματος.

Από τη μια πλευρά, η αυτοαναφορικότητα, δηλαδή το μήνυμα στον ίδιο τον εαυτό συνιστά έκκληση προς παρατήρηση και κοινωνική σχέση και προκύπτει από την ανάγκη για παρουσία του εαυτού εντός του κοινωνικού. Το υποκείμενο θέλει να πει «Εγώ υπάρχω, είμαι αυτός και είμαι εδώ». Το γεγονός ότι το «like» μπορεί να επιλέγεται με τη μεγαλύτερη ευκολία ακόμη και από άτομα τα οποία ο χρήστης δεν γνωρίζει στην πραγματική ζωή, προκαλεί την ψευδαίσθηση ότι ο χρήστης αποκτά κοινωνικό ρόλο και σημασία. Επιπλέον, σε αυτό το οποίο γίνεται «like»δεν είναι ο ίδιος ο χρήστης αλλά αυτό που γράφει ή ανεβάζει. Η διαδικασία αυτή ωθεί το χρήστη προς παρουσίαση του εαυτού μέσω μηνυμάτων, σημείων και συμβόλων τα οποία θα είναι τα πλέον αποδεκτά στο ψηφιακό του κοινό. Στην πραγματικότητα ο χρήστης μετατρέπεται σε υποκείμενο επί σκηνής ενώ οι υπόλοιποι χρήστες στο κοινό του. Ο χρήστης καθορίζει την διαδικτυακή συμπεριφορά του σε σχέση με τις ανάγκες και τις επιθυμίες του κοινού. Καθώς το συμφέρον του είναι με την εμφάνιση, την εμφάνιση που οφείλει να παρουσιάσει για να εκπληρώσει τη λειτουργία του, δηλαδή για να παίξει το ρόλο του, να πείσει και να ξεγελάσει, να εμπνεύσει εμπιστοσύνη ή σεβασμό και να δώσει το κοινωνικό του πρόσωπο, την «παρουσίασή» του, την παράσταση του, ως εγγύηση των προϊόντων ή των υπηρεσιών που προτείνει (ότι συμβαίνει με τους πωλητές, τους εμπορικούς αντιπροσώπους, τις κυρίες επί της υποδοχής κτλ.), αλλά επίσης για να καταδηλώσει τις αξιώσεις του και τις διεκδικήσεις του, για να προωθήσει τα συμφέροντα του και τα σχέδια του για άνοδο, είναι επιρρεπής σε μια μπερκλεϊκή θεώρηση του κοινωνικού κόσμου, ο οποίος έτσι περιστέλλεται σε θέατρο όπου το είναι δεν είναι ποτέ τίποτε άλλο πέρα από ένα αντιληπτό είναι ή, καλύτερα, από μια (νοητική) παράσταση μιας (θεατρικής) παράστασης[7].

Εξαιτίας του φόβου της απόρριψης τουεαυτού στον κόσμο των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων, ο χρήστης επιλέγει να υποκαταστήσει την προσπάθεια ικανοποίησης της ανάγκης του για κοινωνικότητα με μια αυτοαναφορική διαμεσολαβημένη προσπάθεια για κοινωνική σχέση. Στην κοινωνία η επαφή[8] με ένα ή περισσότερα άτομα γίνεται κυρίως μέσω της άμεσης επικοινωνίας και την συγκεκριμένης άμεσης απεύθυνσης σε αυτά. Κάτι τέτοιο όμως, εμπεριέχει τον κίνδυνο της απόρριψης και ωθεί το άτομο να διαχειριστεί τον χαρακτήρα της επαφής με διαμεσολαβημένο τρόπο[9]. Το μήνυμα στο «Wall» εξαιτίας της αυτοαναφορικότητας του «αναιρεί» την δυνατότητα για απόρριψη για το λόγο ότι είναι ένα μήνυμα προς τον ίδιο τον εαυτό.

Από την άλλη πλευρά, το μήνυμα βάσει του περιεχομένου του και της μορφής του-βάσει αυτών που γράφονται, του ψυχολογικού και συναισθηματικού του τόνου, το είδος του videoclip- μπορεί να απευθύνεται σε συγκεκριμένο δέκτη(είτε σε περισσότερους)ο οποίος δύναται να το «αποκρυπτογραφήσει», δηλαδή να κατανοήσει ή καλύτερα να υποθέσει ότι το μήνυμα απευθύνεται σε αυτόν.Σε αυτή την περίπτωση, ο δέκτης (φίλος, άλλος) μπορεί είτε να αναδράσει αρχίζοντας μια επικοινωνία είτε όχι. Στην περίπτωση που αρχίζει η διαδικτυακή επικοινωνία, αυτό που είναι κυρίαρχο στην επικοινωνιακή συμπεριφορά του φίλου-άλλου είναι τα σχόλια τοίχου ως προς το κεντρικό μήνυμα του χρήστη, η ανάπτυξη των σχολίων σε διάλογο εντός του τοίχου και το «like». Η επικοινωνία ολοκληρώνεται με την παύση του διαλόγου γύρω από το συγκεκριμένο μήνυμα τοίχου που αποτέλεσε την αφορμή για την εμφάνιση του διαλόγου. Ο φίλος-άλλος στην περίπτωση που επιθυμεί την συνέχιση της επικοινωνίας και την ανάπτυξη διαπροσωπικής σχέσης με τον χρήστη, δημοσιεύει αυτοαναφορικά μηνύματα στον τοίχο του με την ελπίδα ότι θα εκκινήσει εκ νέου ένας διάλογος-σχολιασμός με τον χρήστη. Η διαρκής ανανέωση της επικοινωνίας τοίχου δύναται να μετατραπεί σε επικοινωνία μέσω μηνυμάτων, μέσω τηλεφωνικών μηνυμάτων, μέσω τηλεφώνουμέχρι και την τελική δυνατότητα πραγματικής κοινωνικής επαφής και επικοινωνίας. Από τα παραπάνω μπορούμε να διαπιστώσουμε ότι η άμεση επικοινωνία και κοινωνική επαφή, υπό το πρίσμα ότι αποτελεί τελικό σκοπό και αποτέλεσμα της όλης διαδικτυακής επικοινωνιακής διαδικασίας, διαμεσολαβείτε πολλαπλά μέσω επικοινωνιακών φίλτρων τα οποία δρουν ως διαχειριστές του ρίσκου της απόρριψης. Αν η έναρξη της όλης διαδικασίας[10] χαρακτηρίζεται από την αυτοαναφορικότητα, το πέρας της χαρακτηρίζεται από την σαφή απεύθυνση προς τον άλλο. Στο πρωταρχικό στάδιο αυτό που είναι κυρίαρχο είναι η αβεβαιότητα του χρήστη για την ανταπόκριση του άλλου, η πιθανότητα της απόρριψης δεν είναι προσδιορίσιμη με αποτέλεσμα το μήνυμα του χρήστη να είναι αυτοαναφορικό ούτως ώστε να αποκλείει την απόρριψη.Με την σταδιακή ανάπτυξη της επικοινωνίας, η πιθανότητα της απόρριψης μειώνεται βαθμιαία μέχρι την τελική άμεση επικοινωνία και κοινωνική επαφή.Η κυριαρχία αυτών των μορφών και συμπεριφορών επικοινωνίας επιδρά και στο επίπεδο της πραγματικής επικοινωνίας. Οι άνθρωποι εξαιτίας του φόβου της απόρριψης, κατασκευάζουν μέσω της χρήσης σημείων (το τατουάζ είναι κλασικό παράδειγμα σημείου), αντικειμένων, τυποποιημένων συμπεριφορών και έξεων, ρόλους και ιδανικούς εαυτούς στο επίπεδο της μορφής. Ως εκ τούτου, πραγματοποιείται μια διαρκής αποξένωση του φαίνεσθαι από το είναι με αποτέλεσμα από τη μια ο άνθρωπος να αισθάνεται ψεύτικος και από την άλλη ο πραγματικό εαυτός να θεωρείται κάτι ασήμαντο και υποτιμητικό.

Από την πλευρά των φίλων"Γράψτε κάτι …", το μήνυμα στον τοίχο ενός χρήστη συνιστά μήνυμα με προσδιορισμένο δέκτη. Πρόκειται για ένα μήνυμα το όποιο στοιχειοθετείται από ένα χρήστη και αποστέλλεται στον τοίχο ενός άλλου χρήστη. Η ιδιοτυπία του "Γράψτε κάτι …" έγκειται στο γεγονός ότι είναι ένα δημόσιο μήνυμα. Το μήνυμα στον τοίχο επιτρέπει σε όλους[11]τους φίλους και των δυο χρηστών καθώς και σε όλους τους φίλους των φίλων που θα κάνουν «like»να διαβάσουν το μήνυμα. Επίσης, το μήνυμα στο τοίχο από την πλευρά των φίλων έχει μια επιπλέον λειτουργία. Μπορεί να είναι ένα μήνυμα σχόλιο στο μήνυμα τοίχου του χρήστη. Κατ’αυτόν τον τρόπο, στο μήνυμα τοίχου ενός χρήστη, οι φίλοι μπορούν να προσθέσουν τα σχόλια τους. Το μήνυμα "Γράψτε ένα σχόλιο…" όπως είδαμε προηγουμένως, θέτει τη δυνατότητα ανάπτυξης ενός δημόσιου διαλόγου μεταξύ φίλου-φίλων και χρήστη.Ο διάλογος όπως και στις προηγούμενες περιπτώσεις, μπορεί να μεταδοθεί σε όλους τους φίλους καθώς και σε όλους τους φίλους των φίλων που θα κάνουν «like».

Προηγουμένως εξετάσαμε την επικοινωνία στο «Wall» κατά κύριο λόγο από την πλευρά του χρήστη, με αποτέλεσμα ο φίλος-άλλος να εξετάζεται υπό το πρίσμα της επικοινωνίας του με τον χρήστη. Αν εξετάσουμε όμως την σχέση από τη σκοπιά του φίλου-άλλου τα πράγματα προβάλλουν διαφορετικά. Το μήνυμα του φίλου-άλλου στον τοίχο του χρήστη είναι ένα δημόσιο μήνυμα το οποίo έχει διττό χαρακτήρα. Από τη μια συνιστά μήνυμα προς τον χρήστη και από την άλλη συνιστά μήνυμα ως προς τους άλλους (φίλους χρήστη, φίλους φίλου κτλ). Από τη στιγμή που το μήνυμα του φίλου συνιστά μήνυμα προς τους άλλους, η επικοινωνία μεταξύ χρήστη και φίλου καθίσταται επιφανειακή και διεξάγεται χάριν των άλλων, κατά τρόπο που ο συνολικός διάλογος μεταξύ χρήστη και φίλου μετατρέπεται σε ένα μήνυμα-διάλογος.

Το μήνυμα-διάλογος μπορεί να απευθύνεται είτε σε όλους τους χρήστες οι οποίοι δύναται να το λάβουν είτε μπορεί να απευθύνεται σε συγκεκριμένο (συγκεκριμένους) χρήστη ο οποίος δύναται να το αποκρυπτογραφήσει, να υποθέσει δηλαδή ότι το μήνυμα απευθύνεται σε αυτόν, είτε στις περισσότερες των περιπτώσεων εμπερικλείει και τις δυο παραπάνω λειτουργίες. Στην πρώτη περίπτωση κυρίαρχη είναι η ανάγκη για κοινωνική παρουσία και σημασία, ο δημόσιος διάλογος στο τοίχο μεταξύ χρήστη και φίλουπροκαλεί την εντύπωση και στους δυο ότι αποκτούν κοινωνικό ρόλο και σημασία. Στην δεύτερη περίπτωση το μήνυμα-διάλογος αποκτά την λειτουργία του επικοινωνιακού φίλτρου και του μέσου διαχείρισης του ρίσκου της απόρριψης πάνω στη βάση της πολλαπλά διαμεσολαβημένης διαδικτυακής επικοινωνίαςπου έχει ως τελικό σκοπό την άμεση επικοινωνία και κοινωνική επαφή.

Σε αυτή την περίπτωση η επικοινωνία μεταξύ χρήστη και φίλου μετατρέπεται σε επικάλυμμα του πραγματικού μηνύματος. Τόσο το μήνυμα (μηνύματα) του χρήστη και το μήνυμα του φίλου όσο και ο συνολικός μεταξύ τους διάλογος συνιστούν μήνυμα προς κάποιον άλλο(άλλους). Κατ’αυτόν τον τρόπο, ο διάλογος μεταξύ χρήστη και φίλου μετατρέπεται σε έναν άνευ νοήματος επιφανειακό διάλογο και περιστρέφεται μανιωδώς γύρω από το εγώ. Για παράδειγμα, η διαρκής αποθέωση του χρήστη από τον φίλο και αντίστροφα, βασίζεται ακριβώς στην αποθέωση του εαυτού και στην ναρκισσιστική μανία που διακατέχει τα υποκείμενα. Το «κούκλος ή κούκλα, θεός ή θεά, τέλειος ή τέλεια κτλ.»δεν λέγονται επειδή η πλειοψηφία αυτών που τα γράφουν τα πιστεύουν, αλλά από υστεροβουλία, και από την ανάγκη να τους ανταποδοθούν τα ίδια τους τα λόγια.Ακριβώς η ανταπόδοση από τον φίλο και ο συνολικός δημόσιος διάλογος που περιστρέφεται γύρω από τον εαυτό μετατρέπεται σε μήνυμα-διάλογο μέσω του οποίου οι χρήστες ευελπιστούν ότι θα μετατραπούν σε αντικείμενα φετίχ για τους άλλους.

Μέχρι στιγμής εξετάσαμε τις πλευρές που αφορούν τα γραπτά δημόσια μηνύματα, ωστόσο οι χρήστες συγκροτούν την ψηφιακή τους ταυτότητα και μέσω φωτογραφιών.

Photos

Για να προσεγγίσουμε τον τρόπο με τον οποίο οι χρήστες διαχειρίζονται τις φωτογραφίες θα πρέπει να εξετάσουμε τη σχέση του υποκειμένου προς τον ίδιο του τον εαυτό στις διαφορετικές μορφές κοινωνικών σχέσεων. Η φωτογραφία του εαυτού (πορτραίτο) εντός του διαδικτυακού χώρου, εκ των πραγμάτων συνιστά παρουσίαση του εαυτού. Θα πρέπει να εξετάσουμε δηλαδή τη σχέση ατομικού-κοινωνικού και δημόσιου-ιδιωτικούαπό την σκοπιά της σχέσης του υποκειμένου με τον ίδιο του τον εαυτό, σχέσεις αλληλένδετες αλλά συνάμα αλληλοαποκλειώμενες.

Η σχέση του υποκειμένου με το ατομικό, το κοινωνικό, το δημόσιο και το ιδιωτικό ως σχέση ενικού-καθολικού[12].

Αυτό που χαρακτηρίζει το υποκείμενο[13] εντός του κοινωνικού στα πλαίσια της κεφαλαιοκρατικής κοινωνίας και της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας είναι μια διαρκής αίσθηση ανασφάλειας, κρίσης και απόρριψης. Ο άνθρωπος καταλαμβάνεται από φόβο και πανικό στην ιδέα της ενεργούς παρουσίας του στον κοινωνικό και δημόσιο βίο.Κατ’αυτόν τον τρόπο, η κοινωνία και το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων προβάλλουν εχθρικά και απειλητικά προς τον άνθρωπο. Από τη μια ο φόβος βασίζεται στην πράγματι υφιστάμενη εχθρική σχέση της κοινωνίας προς το άτομο και από την άλλη, αυτός ο φόβος υπερδιογκώνεται εξαιτίας του έντονου ναρκισσισμού και του φόβου της απόρριψης. Αυτό που χαρακτηρίζει το σημερινό υποκείμενο είναι η αδυναμία κατανόησης των διαφορετικών κοινωνικών νοηματοδοτήσεων και αξιακών καθόλου που ενυπάρχουν στην κοινωνία[14].

Λόγω της κυριαρχίας της παγκόσμιας μαζικής κουλτούραςοι αξίες και τα νοήματα προβάλλουν ως μοναδικά και απόλυτα. Κατ’αυτόν τον τρόπο η απόρριψη του εαυτού από πλευρές του κοινωνικού με διαφορετικές αξιολογικές ιεραρχήσεις και νοηματοδοτήσεις (είτε εντάσσονται στα πλαίσια της μαζικής κουλτούρας είτε όχι) βιώνεται από το άτομο ως πλήρης απόρριψη. Επίσης απειλητικός για το άτομο καθίσταται και ο ανταγωνισμός στα πλαίσια των ίδιων των αξιών της μαζικής κουλτούρας. Το άτομο ακόμη και στις περιπτώσεις που ανταποκρίνεται στις κυρίαρχες αξίες και νοηματοδοτήσεις της κοινωνίας ή κάποιας κοινωνικής ομάδας, συνεχίζει να αισθάνεται απειλητικά λόγω της δυνατότητας ύπαρξης ατόμων που ανταποκρίνονται με καλύτερο τρόπο σε αυτές. Η ύπαρξη τέτοιων ατόμων βιώνεται από τον άνθρωπο ως προσωπική τραγωδία και για αυτό το λόγο επιλέγει την απομόνωση σε ομάδες και πλευρές στις οποίες θα μπορεί να διαιωνιστεί η κυριαρχία του και η ιδιαιτερότητα του. Έτσι στη σημερινή εποχή, ο άνθρωπος αποδέχεται μόνο τον ρόλο του χρυσού ολυμπιονίκη με αποτέλεσμα να βιώνει ακόμη και το αργυρό μετάλλιο ως καταστροφή. Αυτή η διαστρεβλωμένη σχέση του υποκειμένου με το κοινωνικό, οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στο γεγονός ότι οι κοινωνικές σχέσεις και η σχέση εαυτού και κοινωνίας κατανοούνται υπό το πρίσμα της ιδιωτικής ιδιοκτησίας. Ο άνθρωπος προσεγγίζει τη δημόσια ζωή,τις κοινωνικές σχέσεις και τους άλλους ανθρώπους ως εμπορεύματα προς κατανάλωση, με αποτέλεσμα σε εκείνα τα πλαίσια στα οποία δεν μπορεί να ελέγξει πλήρως τους όρους του και να παίξει τον ρόλο του ιδιοκτήτη, να αισθάνεται ως καταναλωτικό αγαθό. Σε αυτή την περίπτωση το άτομο είτε βιώνει με τραγικό τρόπο την κατάσταση του (αίσθημα ασημαντότητας, κατάθλιψη, ψυχοσωματικά συμπτώματα κτλ) είτε του δίνεται η δυνατότητακαι τρέπεται σε φυγή[15].

Σε αυτές τις συνθήκες, ο άνθρωπος χρησιμοποιεί την εικόνα ως μέσο επίτευξης των κοινωνικών απαιτήσεων με αποτέλεσμα να πραγματοποιείται μια κυριαρχία του Φαίνεσθαι έναντι του Είναι. Το άτομο διαχειρίζεται τον κοινωνικό του ρόλο, τις σχέσεις του και τους σκοπούς του κατά κύριο λόγο μέσω της εικόνας που προβάλει και όχι μέσω αυτού που πραγματικά είναι. Βασική αιτία μιας τέτοιου τύπου έκφανσης του ανθρώπινου ψυχισμού και συμπεριφοράς συνιστά η αναντιστοιχία του υποκειμένου προς τις κοινωνικές απαιτήσεις και τα κοινωνικά πρότυπα.Η εκπλήρωση του κοινωνικού ρόλου απαιτεί από το άτομο όχι μόνο την εξάσκηση μιας συγκεκριμένης συμπεριφοράς, αλλά και την προσαρμογή του παρουσιαστικού του στις απαιτήσεις των λειτουργιών που καλείται να εκτελέσει. Μ’ άλλα λόγια, το άτομο πρέπει να αποκτήσει ένα ιδιαίτερο τρόπο ενδυμασίας, μακιγιαρίσματος, ένα συγκεκριμένο τρόπο ομιλίας και καλλωπισμού της κόμμωσης. Τεράστια σημασία δίνεται στην καλλιέργεια ορισμένων εκφράσεων του προσώπου και στην ανάπτυξη της ικανότητας να αντιδρά με συγκεκριμένο τρόπο στα ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Η εξωτερική εμφάνιση του ατόμου, η εικόνα που παρουσιάζει πρέπει πλήρως να αντιστοιχεί, να ανταποκρίνεται σε ένα συγκεκριμένο επιβαλλόμενο πρότυπο και μια προκαθοριζόμενη εποπτική μορφή[16].

Η διαχείριση της εικόνας λειτουργεί ακριβώς ως παραπλανητικό μέσο για την απόκρυψη της ανεπάρκειας του υποκειμένου. Κατ’αυτόν τον τρόπο, ως μέσο επίτευξης των στόχων και των κινήτρων του υποκειμένου καθίσταται κυρίως η εικόνα και η εντύπωση και λιγότερο οι πράξεις, η προσωπικότητα και ο χαρακτήρας.

Η σχέση του υποκειμένου με το ατομικό, το κοινωνικό, το δημόσιο και το ιδιωτικό ως σχέση ενικού-μερικού.

Η σχέση αυτή αποκτά διάφορες διαβαθμίσεις οι οποίες αντιφάσκουν μεταξύ τους και προσδιορίζεται από το βαθμό μερίκευσης του κοινωνικού και δημόσιου. Μπορεί να είναι η σχέση του υποκειμένου με τον εργασιακό χώρο, με το κόμμα ή την ομάδα, η σχέση με τους φίλους και την παρέα είτε ακόμη και η σχέση με την οικογένεια ή τον σύντροφο εντός του ιδιωτικού και προσωπικού χώρου.Όσο περισσότερο ελαττώνεται το φάσμα των κοινωνικών σχέσεων με παράλληλη αύξηση της κυριαρχίας του υποκειμένου επί των τελευταίων, τόσο περισσότερο το υποκείμενο αισθάνεται κατά βάση οικεία εντός του κοινωνικού, με αποτέλεσμα τη μείωση του φόβου της απόρριψης και την αίσθηση αποδοχής και αναγνώρισης του εαυτού από το κοινωνικό[17].Σε αυτή τη διαδικασία, η αύξουσα κυριαρχία του υποκειμένου επί των κοινωνικών όρων και σχέσεων αποκτά την ώριμη μορφή της εντός της οικογένειας και της ιδιωτικής ιδιοκτησίας[18].

Η οικογένεια προβάλλει κατά κύριο λόγο για το υποκείμενο, ως εκείνο το κοινωνικό το οποίο είναι το πλέον οικείο και προσιδιάζον προς αυτό. Η αμφισβήτηση και η απόρριψη πλευρών και μερών της προσωπικότητας, των συμπεριφορών, της δραστηριότητας και των αξιών και νοηματοδοτήσεων του υποκειμένου από την οικογένεια, δεν βιώνεται σαν χάος από το τελευταίο, στο βαθμό που το υποκείμενο βρίσκεται σε σχετική αντιστοιχία με την λειτουργία και τις κανονικότητες της οικογένειας[19]. Η παρουσίαση του εαυτού και η σχέση Είναι-Φαίνεσθαι εντός της οικογένειας και του ιδιωτικού βίουαποκτά μεγάλη αμεσότητα.Το άτομο εντός της οικογένειας κατευθύνει την δραστηριότητα του και διαχειρίζεται τον κοινωνικό του ρόλο κατά κύριο λόγο βάσει του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του και λιγότερο βάσει της εικόνας του. Ως μέσο επίτευξης των στόχων και των κινήτρων του υποκειμένου, καθίσταται κυρίως ο χαρακτήρας, η προσωπικότητα, οι πραγματικές πράξεις και λιγότερο η εικόνα και η εντύπωση των άλλων περί των πράξεων και των κινήτρων του υποκειμένου.Εκ των πραγμάτων, εντός της οικογένειας καθίσταται σχεδόν ανέφικτη η δυνατότητα διαχείρισης της εικόνας του εαυτού από το άτομο για το λόγο ότι η οικογένεια,όντας σε διαρκή αλληλεπίδραση με αυτό, διεισδύει στον ψυχισμό και στην ουσία του χαρακτήρα του, γνωρίζοντας τα πραγματικά του κίνητρα και τις προθέσεις του. Ως εκ τούτου, η εικόνα του εαυτού εντός την οικογένειας, συνιστά κατά κύριο λόγο έκφανση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας[20] του υποκειμένου.Ωστόσο, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η κυριαρχία της μορφής επί του περιεχομένου στην πλειονότητα των σφαιρών της κοινωνικής ζωής, επιδρά αποφασιστικά και στις σχέσεις εντός της οικογένειας.

Η σχέση του υποκειμένου με το ατομικό, το κοινωνικό, το δημόσιο και το ιδιωτικό ως σχέση ενικού-ενικού.

Η σχέσηαυτήσυνιστά την κορύφωση των σταδίων της σχεσιακότητας υποκειμένου και εαυτού. Η σχέση του ατόμου προς τον ίδιο του τον εαυτό δεν συνιστά μια σχέση που αφίσταταιαπό το κοινωνικό αλλά αντιθέτως μια σχέση που υφίσταται χάριν και μέσω του κοινωνικού. Κατ’αυτόν τον τρόπο, στη πρώτη σχέση εξετάσαμε τη σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του εντός του κοινωνικού, στη δεύτερη σχέση εξετάσαμε τη σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του εντός του μερικευμένου κοινωνικού καισε αυτή τη σχέση θα εξετάσουμε τη σχέση του υποκειμένου με τον εαυτό του εντός της σχέσης του ενικού κοινωνικού, δηλαδή τη σχέσητου υποκειμένου με τον εαυτό του εντός της σχέσης με τον εαυτό του.

Στην κατάσταση στην οποία το άτομοβρίσκεταιστη σχετική του απομόνωση και αυτονομία,το είναι και το φαίνεσθαι, δηλαδή ο πραγματικός εαυτός και η εικόνα τείνουν να ταυτιστούν. Ωστόσο, ενυπάρχουν και αντιφατικές διαδικασίες στις οποίες το άτομο αδυνατεί να αντικρίσει τον πραγματικό του ποιόν και σε αυτή την περίπτωση, η εικόνα προσφέρεται ως υποκατάστατο που επικαλύπτει το πραγματικό κενό.Παρ’όλα αυτά, στο όλο της αλληλεπίδρασης των τριών παραπάνω σχέσεων, η εικόνα, ο ρόλος και η διαχείριση τους, προβάλλουν με τον πλέον δυναμικό τρόπο στην πρώτη σχέση, σε ένα δεύτερο βαθμό στη δεύτερη σχέση ενώ, στην τρίτη σχέση τείνουν να ταυτιστούν με τον πραγματικό χαρακτήρα και το ποιόν του ατόμου. Ας δούμε όμως μια βασική και ειδική λειτουργία αυτής της σχέσηςπου θα μας επιτρέψει να κατανοήσουμε τον ιδιότυπο χαρακτήρα της χρήσης των photos.

Σε αυτήν όπως και στις παραπάνω σχέσεις, το άτομο βρίσκεται σε σχέση με τον εαυτό του και ταυτόχρονα σε σχέση με το κοινωνικότο οποίο παίρνει διαφορετικές μορφές, όπως την ολότητα της κοινωνίας, τις εργασιακές σχέσεις, τους φίλους, την οικογένεια κτλ.

Από τη μια πλευρά, το κοινωνικό συνίσταταιστην ιδεατή παράσταση του εαυτού στην οποία το άτομο μπορεί και αναφέρεται ως κάτι το ξένο, τρίτο. Η ιδεατή παράστασή του εαυτού αποκτά τον ρόλο του κοινωνικού, κατά τρόπο που οι σχέσεις ατομικού-κοινωνικού και ιδιωτικού-δημόσιου μετατρέπονται στη σχέση εαυτός-ιδεατός εαυτός. Το κοινωνικό σε αυτή την πρώτη πλευρά υφίσταται στα πλαίσια μια εσωτερικής σχέσης, δηλαδή η εξωτερικότητα της ιδεατής παράστασης υφίσταται στα πλαίσια μια εσωτερικής σχέσης του υποκειμένου. Η σχέση αυτή λειτουργεί κατά βάση σε ένα επίπεδο ψυχικού διαλόγου με τον εαυτό, αποκτά όμως και άλλες σημασίες.

Από την άλλη πλευρά, το κοινωνικό υφίσταται ως πραγματική παράσταση στο ανακλώμενο είδωλο του εαυτού στον καθρέφτη. Το είδωλο του εαυτού στον καθρέφτη συνιστά κατά κύριο λόγο μια εξωτερικευμένη σχέση του εαυτού προς την παράσταση του. Η λειτουργία του καθρέφτη μετατρέπει τη σχέση ατομικού-κοινωνικού και ιδιωτικού-δημόσιου στη σχέση εαυτού-ανακλώμενου ειδώλου. Το ανακλώμενο είδωλο συνιστά το κοινωνικό, εκείνο όμως το κοινωνικό στο οποίο το άτομο αποκτά την μέγιστη δυνατή αποδοχή και πλήρη ιδιοκτησία. Το είδωλο του καθρέφτη αποτελεί για το άτομο εκείνο το κοινωνικό το οποίο δύναται να καταστεί ανίκανο προς κρίση και απόρριψη.Έτσι, ο άνθρωπος επιχειρεί να μετασχηματίσει το ανακλώμενο είδωλο φτιάχνοντας μια τέλεια εικόνα. Η τέλεια εικόνα φτιάχνεται με την εκλεκτική χρήση των μερών του εαυτού τόσο στο επίπεδο του φαίνεσθαι όσο και στο επίπεδο του είναι[21]. Κατ’αυτόν τον τρόπο, κατασκευάζεται ένα είδωλο με συγκεκριμένο ύφος, χαμόγελο, στάση σώματος, βλέμμα, διάθεση, έκφραση, χαρακτήρα κ.ά.

Αυτό το «τέλειο»είδωλο-μάσκα θεωρείται το μόνο αποδεκτό από τον εαυτό με αποτέλεσμα το άτομο να θέλει να το επιβάλει στο σύνολο των κοινωνικών σχέσεων.Έτσι, δημιουργείται ένας φωτοτυπημένος εαυτός ή φωτοτυπημένο προσωπείο, που εκδηλώνεται κάθε φορά που το επιτρέπουν οι συνθήκες και ειδικότερα σε εκείνες τις περιπτώσεις που το κοινωνικό και το δημόσιο αποκτούν μεγάλες διαστάσεις. Ο άνθρωπος κατασκευάζει την τέλεια εικόνα του με βάση τα περιοδικά μόδας, τις διαφημίσεις, τον κινηματογράφο και το σύνολο της ιδεολογίας της μαζικής κουλτούρας, έχοντας την ψευδαίσθηση ότι μετατρέπεται σε μοναδικό star της πραγματικής ζωής. Όπως επισημαίνει ο Μ. Δαφέρμος, το άγχος του αλλοτριωμένου ατόμου δεν συνίσταται τόσο στην απελευθέρωση του από τις συμβατικότητες της προσωπιδοφορίας, όσο στην εξεύρεση της μαγικής μάσκας που θα τον κάνει παντοδύναμο όπως έγινε ο ήρωας της δημοφιλούς ταινίας «η μάσκα». Ο καταπιεσμένος και νευρωτικός υπαλληλάκος φοβάται να αντιμιλήσει στον προϊστάμενο του και ντρέπεται να εκφράσει τα αισθήματα θαυμασμού και αγάπης σε μια εκθαμβωτικά όμορφη κοπέλα. Όταν όμως φοράει την μαγική μάσκα που κατά τύχη βρήκε στα μαύρα νερά του ποταμού, μεταμορφώνεται σε ένα υπερφυσικό άνθρωπο, άξιο συνεχιστή του σούπερμαν, του «άγιου», του άνθρωπου - αράχνη[22].

Οι φωτογραφίες στο «facebook» (προφίλ και άλμπουμ) συνιστούν μια εκ των πιο θεμελιωδών εκφάνσεων αυτού του φαινομένου. Ο χρήστης ανεβάζει φωτογραφίες από τη δουλειά, την παραλία, την παρέα, τους χώρους διασκέδασης, προβάλλοντας συνεχώς μια πανομοιότυπη εικόνα και αλλάζοντας απλώς τα επουσιώδη της χαρακτηριστικά (ρούχα, φορέματα, μαγιό, αξεσουάρ, χώρους, οχήματα, εκδηλώσεις κτλ). Το φαινόμενο αυτό αποκτά και ακραίες μορφές στις οποίες ο χρήστης πληρώνει επαγγελματίες φωτογράφους ώστε να δημιουργήσει ένα ιδανικό άλμπουμ αντίστοιχο μοντέλου, φωτογραφίζεται ημίγυμνος, κάνει διαδικτυακή πασαρέλα διαφημίζοντας μάρκες ρούχων και αξεσουάρ κτλ.

Η πανομοιότυπη εικόνα βασίζεται πρωτίστως στην εικόνα του προσώπου και δευτερευόντως στην σωματική, ωστόσο μπορούμε να παρατηρήσουμε και διακυμάνσεις σε αυτό το φαινόμενο. Κατά συνέπεια, η μεταβλητότητα της εικόνας του προσώπου είναι κατά κύριο λόγο μικρότερη από τη μεταβλητότητα της εικόνας του σώματος. Στις φωτογραφίες το πρόσωπο προβάλλει κατά κύριο λόγο ως απαράλλακτο, ως μάσκα, με συγκεκριμένη θέση και κλίση του κεφαλιού προς την κάμερα (και κατά συνέπεια τον άλλο), συγκεκριμένο βλέμμα και άνοιγμα ή κλείσιμο βλεφάρων, συγκεκριμένο άνοιγμα ή κλείσιμο χειλιών, συγκεκριμένο χαμόγελο κτλ. Η εικόνα του σώματος αποκτά διάφορες στάσεις, ωστόσο καθορίζεται στον κάθε χρήστη από ένα φάσμα συγκεκριμένων προσδιορισμών το οποίο ακριβώς επαναλαμβάνεται.

Στις φωτογραφίες που ανεβάζει ο χρήστης μπορεί να παρουσιάζεται ο ίδιος, οι φίλοι του, η οικογένεια, άλλοι χρήστες του «facebook» ή και όλα τα παραπάνω. Όταν στην φωτογραφία που ανεβάζει ο χρήστης υπάρχει και κάποιος άλλος χρήστης του «facebook», τότε ο χρήστης μπορεί να επισημάνει τον άλλο χρήστη προσθέτοντας στη φωτογραφία ετικέτα με το όνομα του λογαριασμού του. Όταν επισημαίνεται κάποιος χρήστης σε φωτογραφία, τότε λαμβάνει μια ειδοποίηση και η φωτογραφία εμφανίζεται στον προφίλ του. Στις φωτογραφίες όπως και στον τοίχο υπάρχουν οι επιλογές «like» και "Γράψτε ένα σχόλιο…" με αποτέλεσμα τη δημιουργία διαλόγου γύρω από κάθε φωτογραφία και τη μετατροπή του σε μήνυμα-διάλογο. Επίσης, οι χρήστες δεν ανεβάζουν μόνο φωτογραφίες που παρουσιάζεται ο εαυτός τους αλλά και φωτογραφίες βάσει των ενδιαφερόντων τους, τοπία, πόλεις, ζώα, αντικείμενα, προσωπικά είδη, αφίσες και διαφημίσεις.Τα τελευταία κατά τη γνώμη μας παρόλο πουσυνιστούνφωτογραφίες,αντιστοιχούνπερισσότεροστην επιλογή «Πληροφορίες».

Πληροφορίες

Οι «πληροφορίες» είναι μια επιλογή που αφορά τον συνολικό λογαριασμό του χρήστη και σε αυτήν εντάσσονται οι πληροφορίες για τον χρήστη, οι φίλοι, οι φωτογραφίες, οι σελίδες στις οποίες ο χρήστης έχε κάνει «like»(μουσική, ταινίες, εκπομπές, βιβλία), οι τοποθεσίες, οι ομάδες κ.ά. Οι κύριες πληροφορίες είναι η εργασία και η εκπαίδευση, η οικογένεια, οι βασικές πληροφορίες και τα στοιχεία επικοινωνίας. Στα παραπάνω ανήκουν το μέρος και το είδος σπουδών(βασική εκπαίδευση, πανεπιστήμιο, ίδρυμα, μεταπτυχιακό κτλ), η εργασία, ο τόπος διαμονής και καταγωγής, η προσωπική κατάσταση (σε σχέση, παντρεμένος, ελεύθερος, αρραβωνιασμένος), ημερομηνία γέννησης, γλώσσες, πολιτικές και θρησκευτικές απόψεις, ηλεκτρονική διεύθυνση κ.ά. Ο κάθε χρήστης επιλέγει για το ποιες πληροφορίες θα συμπληρώσει και αν θα είναι δημόσιες, μόνο για τους φίλους ή για τον εαυτό του. Στην συνέχεια υπάρχουν οι επιλογές «Αγαπημένες φράσεις» και «Ετήσιο ιστορικό» στις οποίες ο χρήστης γράφει τις αγαπημένες του ατάκες και περιγράφει τη σταδιοδρομία του(κυρίως επαγγελματική) ανά έτος.Αν από τα άτομα τα οποία περιγράφονται στη οικογένεια, στη σχέση, στο γάμο, κάποιοι είναι χρήστες του «facebook», τότε η συγκεκριμένη πληροφορία είναι κοινή για το σύνολο των χρηστών που την μοιράζονται.

Η μουσική, οι ταινίες, τα πρόσωπα, οι εκπομπές, τα βιβλία κτλ, στοιχεία που αντιπροσωπεύουν κατά κύριο λόγο την προσωπικότητα του χρήστη (γούστο, απόψεις, αντιλήψεις), αποτελούν κατά κύριο λόγο σελίδες στις οποίες οι χρήστες έχουν κάνει «like». Κατ’αυτόν τον τρόπο, το «like»συνιστά έναν από τους βασικούς τρόπους δημιουργίας του διαδικτυακού εαυτού και συγκεκριμένα της ψηφιακής «προσωπικότητάς» του. Πρόκειται για μια επιφανειακή και φορμαλιστική σχέση με το περιεχόμενο, για το λόγο ότι αυτό που δύναται να είναι περιεχόμενο έχει γίνει μορφή. Το βιβλίο, η εκπομπή, η ταινία, ένα πολιτικό πρόσωπο ή ένας επιστήμονας δεν επιλέγονται για το περιεχόμενο τους, αλλά για λόγους μορφής της σημειακής ταυτότητας του χρήστη. Έτσι, η διαδικτυακή «προσωπικότητα» αποτελεί ένα ασυνάρτητο μωσαϊκό στο οποίο ο Αϊνστάιν μπορεί να βρίσκεται δίπλα στη Αντζελίνα Τζολί και σε pop τραγουδιστές, ο Καρλ Μαρξ και η Μαρί Κιουρί δίπλα σε reality shows, στον κώδικα Ντα Βίντσι, στο Madamme Figaro και ούτω καθεξής. Κατά τη γνώμη μας, αυτό το φαινόμενο γεννά διαδικασίες οι οποίες ξεφεύγουν από τα στενά όρια της χρήσης του «facebook»και εξαπλώνονται σε περισσότερες σφαίρες της κοινωνικής ζωής, έχοντας έναβασικόχαρακτηριστικό, την μετατροπή αυτού που συνιστά περιεχόμενο σε μορφή.

Ψηφιακός και πραγματικός κόσμος[23]

Από τα προαναφερθέντα μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι ο ψηφιακός και ο πραγματικός κόσμος αλληλεπιδρούν. Ο ψηφιακός κόσμος αναφέρεται στον πραγματικό και υφίσταται χάριν και μέσω του πραγματικού.Υπό το πρίσμα του καθολικού της δραστηριότητας του ανθρώπου στην αλληλεπίδραση του με τη φύση και τους άλλους ανθρώπους, ο ψηφιακός κόσμος κατακτά ολοένα και περισσότερες πλευρές της κοινωνικής ζωής με αποτέλεσμα να μετασχηματίζει και να αλλάζει πλευρές και μέρη του πραγματικού.Σημαντικές αλλαγές μπορούμε να παρατηρήσουμε στα κίνητρα και στους σκοπούς της ανθρώπινης δραστηριότητας που πραγματοποιούνται μέσω μιας αντιφατικής διαδικασίας.

Σε ορισμένες περιπτώσεις, η νοηματοδότηση και το κίνητρο μιας δραστηριότητας που εκτυλίσσεταιστην πραγματική ζωή,μεταβάλλεται και μετατρέπεται σε νοηματοδότηση και κίνητρο που βασίζεται κατά κύριο λόγο στον ψηφιακό κόσμο· ωστόσο το βαθύτερο κίνητρο της όλης διαδικασίας συνεχίζει να είναι ο πραγματικός κόσμος.Σε αυτή τη διαδικασία συντελείται μια ιδιότυπη αλληλεπίδραση μεταξύ του σκοπού στην γενικότητα του και του σκοπού στην μερικότητα και ενικότητα του. Πρόκειται δηλαδή για μια διαδικασία μετατόπισης του σκοπού και της προτρέχουσας ιδεατής παράστασης της δραστηριότητας,η οποία συντελείται με την ολοένα και πιο διαμεσολαβημένησχέση του ανθρώπου με τηδραστηριότητα του. Για παράδειγμα, μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις η επιλογή και η επιτέλεση μιας δραστηριότητας από το υποκείμενο (βόλτα, έξοδος, χόμπι, σεμινάριο, σπορ κτλ), καθορίζεται από εξωτερικούς όρους ως προς την ίδια δραστηριότητα(«π.χ.»σκοπός γίνεται για το άτομο το ανέβασμα των φωτογραφιών που τραβηχτήκαν κατά τη διάρκεια αυτής της δραστηριότητας καθώς και ο διάλογος που θα προκύψει στο «Wall»).Η μετατόπιση και ο μετασχηματισμός του σκοπού συνιστά ταυτόχρονακαι μετασχηματισμό του όλου της δραστηριότητας κατά τρόπο που η δραστηριότητα στον πραγματικό κόσμο μετατρέπεται σε στιγμή του όλου της δραστηριότητας στον πραγματικό και ψηφιακό κόσμο.

Όπως επισημάναμε παραπάνω, η επικοινωνία μέσω του «facebook»υφίσταται λόγω της ανάγκης για επικοινωνία στον πραγματικό κόσμο και για αντίστοιχο μετασχηματισμό του τελευταίου. Η αυτοαναφορικότητα, το μήνυμα-διάλογος, η σημειακή ταυτότητα, ο φωτοτυπημένος εαυτός συνιστούν μέσα και εργαλεία που βασίζονται στην ανάγκη μετασχηματισμού του πραγματικού κόσμου. Ο τελικόςσκοπός ακόμη και στις περιπτώσεις που δεν συνειδητοποιείται είναιο μετασχηματισμός των πραγματικών υλικών όρων του ανθρώπου για την ικανοποίηση των αναγκών του.Κατ’αυτόν τον τρόπο, αυτή η λανθάνουσα διαμεσολάβηση του υποκειμένου με τη δραστηριότητά του οφείλεται κατά κύριο λόγο στη αλλοτριωμένη σχέση του με το κοινωνικό.

Χαρακτηριστικό των αλλοτριωμένων σχέσεων με την πραγματικότητα είναι μια ιδιότυπη σχέση υπερνοηματοδότησεων και απονοηματοδοτήσεων του αποτελέσματος και των στιγμών της δραστηριότητας αντίστοιχα[24]. Στο βαθμό που η δραστηριότητα του υποκειμένου προβάλλει ως αναγκαίο μέσο για την αντιστοίχιση του εαυτού με τα κυρίαρχα αξιακά καθόλου και όχι ως αυτοσκοπός[25], το υποκείμενο προσπαθεί να υποκαταστήσει τις απονοηματοδοτημένες στιγμές της δραστηριότητας του με διαμεσολαβημένα μέσα από τον ψηφιακό κόσμο. Κατ’αυτόν τον τρόπο,συναντούμε το εξήςφαινόμενο, την ίδιαστιγμή που το υποκείμενοεπιτελεί μια δραστηριότητα της επιλογής του, βρίσκεται συνδεδεμένο στο «facebook»περιγράφοντας στιγμές της μέσω μηνυμάτων, ανεβάζοντας φωτογραφίες κτλ. Για παράδειγμα υπάρχουν χρήστες οι οποίοι πηγαίνουν σε χώρους διασκέδασης, σεμινάρια, παραστάσεις κτλ, περιγράφοντας στο «facebook»το τι κάνουν τη στιγμή εκείνη. Σημαντικό ρόλο σεαυτήτηδιαδικασία διαδραματίζουν τα αυτοαναφορικά μηνύματα τα οποία εδράζονται πάνω στην επιθυμία του να έρθει κάποιος δέκτης στο πραγματικό χώρο που βρίσκονται. Το φαινόμενο αυτό που κατά κύριο λόγο βασίζεται στον φόβο της απόρριψης, εμφανίζει τάσεις μετατροπής της πραγματικής ζωής σε ψηφιακή. Η περιγραφή στο «facebook»της πραγματικής δραστηριότητας που διεξάγεται εν παρόντα χρόνο συνιστά σε ένα βαθμό μετατροπή της πραγματικής δραστηριότητας σε δραστηριότητα στο «facebook», άρα σε ψηφιακή.

Επίλογος

Στο παρόν άρθρο επιχειρήσαμε να προσεγγίσουμε τις βασικές λειτουργικές πλευρές του «facebook»και της χρήσης του από το υποκείμενο στα πλαίσια της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας, κάνοντας συνειδητά αφαίρεση από τις επιμέρους πλευρές όπως παιχνίδια, διαφημίσεις, επικοινωνία μέσω προσωπικών μη δημόσιων μηνυμάτων κ.ά.

Προσπαθήσαμε να περιγράψουμε χαρακτηριστικά και τάσεις της γενικής χρήσης του «facebook»από τα υποκείμενα και όχι την κάθε ξεχωριστή, ειδική του χρήση. Θα πρέπει να γίνει σαφές ότι, πρόκειται για μια προσπάθεια κατανόησης και μελέτης του «facebook», η οποία δεν συνάδει με το μεταφυσικό δίπολο τεχνοφοβίας και τεχνολαγνείας. Οι τελευταίες συνιστούν αμοιβαίους ετεροπροσδιορισμούς ηθικολογικού χαρακτήρα με έντονη την παρουσία στοιχείων της αισθητικής και θρησκευτικής μορφής της συνείδησης.Η μονομερής άρνηση ορισμένης αλλοτριωμένης και αλλοτριωτικής πραγματικότητας, χωρίς πρακτική θετική διέξοδο, χωρίς τη διαλεκτική άρση αυτής της πραγματικότητας, αποκτά στοιχεία θρησκευτικού τύπου μεταφυσικής. Το πρόβλημα δεν έγκειται στις υποκειμενικές προθέσεις του ανθρώπου υπέρ ή κατά της κυρίαρχης τάξης πραγμάτων και σε ενδεχόμενη δυνατότητα αντιστροφής της κυρίαρχης κλίμακας αξιών. Η τελευταία συνιστά απλώς ένδειξη θεωρητικού και στρατηγικού ελλείμματος, αδυναμίας θετικής διεξόδου από τα αδιέξοδα της συγκυρίας, και ως εκ τούτου, συνιστά και ένδειξη αξιακού ετεροπροσδιορισμού (έστω και αποφατικού τύπου) από την κυρίαρχη κλίμακα αξιών[26].

Οι ιστοχώροι κοινωνικής δικτύωσης[27] και γενικότερα το διαδίκτυο, εμπεριέχουν δυνατότητες τόσο αναβάθμισης όσο και υποβάθμισης της ανθρώπινης επικοινωνίας και δραστηριότητας. Δημιουργούνδυνατότητες εμφάνισης άλλου τύπου συλλογικοτήτων, συλλογικής διεύθυνσης της κοινωνικής ζωής, οργανωμένης και τεχνικά σχεδιασμένης συλλογικής πράξης, όπως και δυνατότητες μαζικής χειραγώγησης και ελέγχου των υποκειμένων από τους κυρίαρχους, μαζικού φακελώματος και μαζικού εκφυλισμού της προσωπικότητας.

Σε περιόδους παγκόσμιας γενικευμένης κρίσης,η αποξένωση και η αλλοτρίωση των ανθρώπινων σχέσεων συνιστούν βασικές προϋποθέσεις της ολομέτωπης επίθεσης των δυνάμεων του κεφαλαίου ενάντια στους λαούς. Σε αυτά τα πλαίσια, οι άνθρωποι οφείλουν να ξεπεράσουν την αλλοτριωμένη σχέση τους με την πραγματικότητα, δημιουργώντας αυθεντική κοινωνική επαναστατική έκφραση. Όπως επισημαίνει ο Π. Παυλίδης, η διευρυμένη διαμεσολάβηση των ανθρώπινων σχέσεων από την τεχνολογία, από παγκόσμιας εμβέλειας μέσα επικοινωνίας, συγκέντρωσης, επεξεργασίας και διάδοσης πληροφοριών σηματοδοτεί την απελευθέρωση των ανθρώπινων επαφών και αλληλεπιδράσεων από τους διάφορους φυσικούς περιορισμούς, την υπέρβαση των ορίων της άμεσης παρουσίας των συμμετεχόντων σε ενιαίο χώρο[28]. Κατ’αυτόν τον τρόπο, με τις δυνατότητες που παρουσιάζουν τα νέα τεχνολογικά μέσα, ο άνθρωπος μπορεί να τα μετατρέψει από εργαλεία χειραγώγησης και αλλοτρίωσης του εαυτού του, σε μέσα για την απελευθέρωση και ενοποίηση της ανθρωπότητας, πυροδοτώντας την παγκόσμια επαναστατική διαδικασία του 21^ου αιώνα.

---

[1]Δεν είναι διόλου τυχαία η προβληματική και το αίτημα για αυθεντικότητα που εμφανίζεται ως ανάγκη στην σημερινή κοινωνία πέραν των ανεστραμμένων και ναρκισσιστικών εκδοχών της.Όπως παρατηρεί ο Μ. Χάιντεγκερ, όταν χρησιμοποιώνται δημόσια μεταφορικά ή πληροφοριοδοτικά μέσα (εφημερίδες, για παράδειγμα), ο καθένας είναι όμοιος με κάθε άλλον. Αυτή η συναλληλία αποσυνθέτει ολοκληρωτικά το δικό μου εδωνά-Είναι στο είδος του Είναι «των άλλων», έτσι μάλιστα, ώστε οι Άλλοι μέσα στον διαφορετικό και ρητό τους χαρακτήρα εξαφανίζονται ακόμα περισσότερο. Μέσα σ’αυτή την αφάνεια και αδυναμία διάκρισης οι πολλοί εγκαθιδρύουν τη χαρακτηριστική τους δικτατορία. Απολαμβάνουμε και διασκεδάζουμε όπως πολλοί διασκεδάζουν• διαβάζουμε, βλέπουμε και κριτικάρουμε λογοτεχνία και τέχνη, όπως πολλοί βλέπουν και κριτικάρουν• αλλά και αποτραβιόμαστε από τον «πολύ σωρό», όπως πολλοί αποτραβιώνται• βρίσκουμε «συνταρακτικό», ότι πολλοί βρίσκουν συνταρακτικό. Οι πολλοί, που δεν είναι κανένας ορισμένος, παρά είμαστε όλοι, αν και όχι ως άθροισμα, επιβάλλουν στην καθημερινότητα το είδος του Είναι τους.

Μ. Χάιντεγκερ, Είναι και Χρόνος, Τόμος Πρώτος, Δωδώνη, 1978, σ, 213.

[2]Θα πρέπει να τονίσουμε ότι εδώ δεν κάνουμε λόγο περί απόλυτης στέρησης κοινωνικής έκφρασης, ούτως ή άλλως η χειραγώγηση των υποκειμένων από τη μαζική κουλτούρα έχει ως θεμέλιο το συγκεκριμένο στάδιο ανάπτυξης του συνειδέναι και των σχέσεων παραγωγής.

[3]Η άμεση επικοινωνία περιλαμβάνει περισσότερα είδη επικοινωνίας όπως σωματική, συναισθηματική, τα οποία όμως βρίσκονται σε ανηρημένη μορφή και συνιστούν το επουσιώδες του όλου της επικοινωνιακής διαδικασίας.

[4]Με τον όρο χρονική διάρκεια μετάδοσης ορίζουμε το σύνολο του χρόνου που εκκινά με την αποστολή του μηνύματος από τον πομπό και τελειώνει με τη λήψη του από τον δέκτη.

[5]Επισημαίνουμε ότι με τον όρο «είδος επικοινωνίας» περιγράφουμε την επικοινωνία από τη σκοπιά του κώδικα επικοινωνίας, ενώ με τον όρο μορφή επικοινωνίας περιγράφουμε τον χαρακτήρα της διυποκειμενικής σχέσης, πομπού και δέκτη, που προσδιορίζεται από τον χαρακτήρα του μέσου επικοινωνίας.

[6]Στην προσέγγιση μας θεωρούμε ότι μήνυμα δεν συνιστά μόνο ο γραπτός λόγος εντός του τοίχου αλλά και το video, το τραγούδι, η είδηση κτλ.

[7]Π. Μπουρντιέ, Η διάκριση, Κοινωνική κριτική της καλαισθητικής κρίσης, Πατάκη, 2002, σ,296.

[8]Με τον όρο επαφή εννοούμε την διαδικασία εκείνη με την οποίαεκκινά η επικοινωνία μεταξύ δύο ή περισσότερων ατόμων, ομάδων. Από την σκοπιά του ενός πόλου η επαφή συνιστά δυνατότητα για επικοινωνία ενώ από την σκοπιά της όλης σχέσης συνιστά πραγματικότητα της επικοινωνίας.

[9]Ως προς τηδιαμεσολάβηση της κοινωνικής επαφής και τις διαβαθμίσεις της θα πρέπει να πούμε ότι σε αυτήν εντάσσονται διάφοροι τρόποι επικοινωνίας, όπως γράμμα, αποστολή δώρου, τηλέφωνο, κτλ. Για παράδειγμα το τηλεφώνημα συνιστά μικρότερου βαθμού διαμεσολάβηση από ότι το τηλεφωνικό μήνυμα.

[10]Εδώ έχουμε δυο διαδικασίες εσωτερικά ενιαίες αλλά και σχετικά αυτοτελής, την διαδικτυακή επικοινωνία που ολοκληρώνεται με την έναρξη την πραγματικής άμεση επικοινωνίας, και την πραγματική άμεση επικοινωνία. Η πρώτη η οποία μας αφορά στα παρούσα έρευνα έχει ως σκοπός την δημιουργία και την εκκίνηση της δεύτερης διαδικασίας.

[11]Εδώ θεωρούμε ότι όλοι οι λογαριασμοί είναι ανοικτοί προς το κοινό και ότι δεν έχουν κλειδωθεί διάφορες λειτουργίες από τους χρήστες.

[12]Θα πρέπει να επισημάνουμε ότι εξετάζουμε την εν λόγω σχέση στα πλαίσια του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και συγκεκριμένα στα πλαίσια της μαζικής κουλτούρας. Μια προσέγγιση της εν λόγω σχέσης στο γίγνεσθαι της ανθρωπότητας απαιτεί ξεχωριστή, ειδική μελέτη.

[13]Εδώ εξετάζουμε το υποκείμενο γενικά κάνοντας αφαίρεση από τις υποπεριπτώσεις.

[14]Όταν κάνουμε λόγο περί κυριαρχίας της παγκόσμιας μαζικής κουλτούρας αυτό επ’ουδενί δεν σημαίνει ότι η ύπαρξη άλλων αξιών και νοηματοδοτήσεων εξαφανίζεται.

[15]Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι η σχέση πάλης και φυγής (lutte et fuite) όπως περιγράφεται από τον Ανρί Λαμπορί στο επίπεδο του ψυχισμού, του ασυνείδητου και των αυτοματισμών, εμφανίζεται και στο επίπεδο της συνείδησης, της μαζικής κουλτούρας, των κοινωνικών συμπεριφορών και της ιστορίας.

[16]Μ. Δαφέρμος. Απόκρυψη και μεταμφίεση (πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου).//Ουτοπία, Νο 25, 1997, σ. 91 - 99.

[17]Εδώ εξετάζουμε την γενική τάση της σχέσης του υποκειμένου προς τον εαυτό του στη διαδικασία συρρίκνωσης κοινωνικού και δημόσιου και όχι όλες τις πλευρές που μπορούν να προκύψουν από αυτή τη διαδικασία. Για παράδειγμα, μπορεί αυτή η διαδικασία να οδηγεί και στην αντίθετη κατεύθυνση σε εκείνες τις περιπτώσεις που η μερίκευση του κοινωνικού και δημόσιου πραγματοποιείται με αντίστοιχη υποβάθμιση της κυριαρχίας του υποκειμένου επί των κοινωνικών σχέσεων και όρων του κοινωνικού.

[18]Θα πρέπει να επισημάνουμε ακόμη μια φορά ότι εξετάζουμε τις γενικές νομοτέλειες αυτής της σχέσης. Μια κοινωνιολογική εξέταση της σχέσης του υποκειμένου με τον εαυτό του εντός της οικογένειας θα πρέπει να λάβει υπόψη τις διαφορές φύλλου και τον κοινωνικό τους ρόλο, τη σχέση γονέων και τέκνων καθώς και τις διαφορετικές μορφές οικογένειας, τη θέση των μελών της στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας, τη σχέση πόλεως υπαίθρου κ.ά. Η ίδια η σχέση που περιγράφουμε με την αλλοτρίωση της οικογένειας παίρνει και ανεστραμμένες μορφές.

[19]Ενδιαφέρον έχει η εξέταση της εφηβικής συγκρουσιακότητας υπό το πρίσμα της διαμόρφωσης της προσωπικότητας και της σχέσης της με την οικογένεια.

[20]Θα πρέπει να τονίσουμε ότι, η εκδήλωση του χαρακτήρα και της προσωπικότητας του υποκειμένου εντός της οικογένειας, συνιστά κατά κύριο λόγο εκδήλωση των τελευταίων όπως αυτά υφίστανται στην οικογένεια και όχι γενικά σε οποιαδήποτε μορφή κοινωνικών σχέσεων.

[21]Όταν κάνουμε λόγο για συγκρότηση εικόνας ή ρόλου δεν αναφερόμαστε μόνο στην εικόνα του φαίνεσθαι και της εξωτερικής εμφάνισης αλλά και στην εικόνα που θέλει να παρουσιάσει ο άνθρωπος για την προσωπικότητα του.

[22]Μ. Δαφέρμος. Απόκρυψη και μεταμφίεση (πολιτισμικές και κοινωνικές διαστάσεις του φαινομένου).//Ουτοπία, Νο 25, 1997, σ. 91 - 99.

[23]Εδώ δεν χρησιμοποιούμε τους όρους ψηφιακός και πραγματικός ως δυο όρους που περιγράφουν την πλάνη και την αλήθεια αντίστοιχα, αλλά ως όρους που εκφράζουν δυο διαφορετικά είδη αλληλεπίδρασης του ανθρώπου με την πραγματικότητα.

[24]Η παραπάνω σχέση αν και συνδέεται με τη σχέση φυσικής και πνευματικής, επαναλαμβανόμενης και ανανεούμενης εργασίας δεν θα πρέπει να ταυτίζεται με τις τελευταίες.

[25]Εδώ περιγράφουμε κυρίως τη δραστηριότητα του υποκειμένου στον ελεύθερο χρόνο. Η δραστηριότητα στον ελεύθερο χρόνο επιλέγεται ως επί το πλείστον βάσει των ενδιαφερόντων και των νοηματοδοτήσεων του υποκειμένου ως προς τις στιγμές της. Στη σημερινή εποχή παρατηρούμε τάσεις μετατροπής της δραστηριότητας που διεξάγεται στον ελεύθερο χρόνο σε δραστηριότητα που προσιδιάζει στη επαναλαμβανόμενη εργασία εντός της παραγωγής. Ωστόσο αυτές οι τάσεις είναι αντιφατικές, από τη μια συνυπάρχουν τάσεις και στοιχεία έντονης δημιουργικότητας και από τη άλλη τάσεις και στοιχεία ζωώδους και αγελαίας σχέσης με την πραγματικότητα.

[26]Δ. Πατέλης, Επίμετρο στο Β.Α. Βαζιούλιν, Η Λογικής της Ιστορίας, ΚΨΜ, 2013.

[27]Η προσωπική μας εκτίμηση είναι ότι υπάρχει η δυνατότητα δημιουργίας ιστοχώρων κοινωνικής δικτύωσης στα πλαίσια της ομότιμης παραγωγής, οι οποίοι θα είναι τεχνικά σχεδιασμένοι με βάση την ανάπτυξη της προσωπικότητας.

[28]Π. Παυλίδης, Η γνώση στη διαλεκτική της κοινωνικής εξέλιξης, Επίκεντρο, 2012, σ, 20.