του
Αντώνη Γαλανόπουλου
Στον αντίποδα της κυρίαρχης ψυχολογίας
βρίσκεται μια εναλλακτική ψυχολογική πράξη, ένα παράδειγμα που θέτει την
Ψυχολογία στην υπηρεσία των πολιτών, στο πλευρό των ανθρώπων που μάχονται
ενάντια στην άρνηση, την κατάθλιψη και τη μαθημένη τεχνητή ανημπορία. Η
απελευθερωτική ψυχολογία (Liberation Psychology)[2], η οποία έλκει
την καταγωγή της από τη Λατινική Αμερική, αμφισβητεί την προσαρμογή στο
κοινωνικό κατεστημένο και ενθαρρύνει τους καταπιεσμένους ανθρώπους να
αντισταθούν στην αδικία. Επιχειρεί να ανακαλύψει με ποιο τρόπο άνθρωποι χωρίς
ηθικό καταφέρνουν τελικά να ανακτήσουν την απαραίτητη ενέργεια με σκοπό να
ανατρέψουν παράνομα πολιτικά καθεστώτα και να πάρουν την εξουσία στα χέρια
τους.
Κεντρική φιγούρα του κινήματος της
απελευθερωτικής ψυχολογίας υπήρξε ο Ιγκνάσιο Μάρτιν Μπάρο (1942-1989) ιερέας και
κοινωνικός ψυχολόγος στο Ελ Σαλβαδόρ. Οι ιδέες κι ο ακτιβισμός του Μάρτιν Μπάρο
υπέρ του λαού του Ελ Σαλβαδόρ, ωστόσο, του στοίχισαν τη ζωή. Στη μέση της νύχτας
της 16ης Νοεμβρίου του 1989 ο Μάρτιν Μπάρο μαζί με πέντε συναδέλφους, την
οικονόμο του και την έφηβη κόρη της οδηγήθηκαν στην αυλή του πανεπιστημίου
Universidad Centroamericana “José Simeón Cañas” και εκτελέστηκαν από ένα
στρατιωτικό απόσπασμα.[3]
Η απελευθερωτική ψυχολογία αποτελεί μέρος ενός
ευρύτερου προοδευτικού διανοητικού και πολιτικού κινήματος που αναδύθηκε στη
Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 1960. Το κίνημα αυτό θέτει ως θεμελιώδη στόχο
τον αναστοχασμό και την αναμόρφωση κλάδων και επιστημών όπως η εκπαίδευση, η
θεολογία, η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η φιλοσοφία, από την οπτική όμως των
φτωχών, των αποκλεισμένων, των περιθωριοποιημένων, των καταπιεσμένων.
Η απελευθερωτική ψυχολογία επιχείρησε να
επιτελέσει ένα διπλό έργο: από τη μια να θέσει την ψυχολογία στην υπηρεσία των
φτωχών και καταπιεσμένων λαών της Λατινικής Αμερικής και, από την άλλη, να
στρέψει το ενδιαφέρον των ψυχολόγων σε προβλήματα όπως ο υπερπληθυσμός, η βία κι
άλλα κοινωνικά ζητήματα. Για να το πετύχει όμως αυτό έπρεπε να εκπληρώσει έναν
ακόμα στόχο: την ανοικοδόμηση της ψυχολογίας υπό την οπτική των αποκλεισμένων
πλειοψηφιών της Λατινικής Αμερικής. Όπως κάθε προοδευτικό κοινωνικό κίνημα,
αντιμετωπίζει ένα πραγματικά πελώριο καθήκον να «θρέψει» την αντίσταση στην
αυτοκρατορία της εκμετάλλευσης και της κυριαρχίας και να αναπτύξει αξιόπιστα
υποστηρικτικά συστήματα τόσο για τον εαυτό της όσο και για τους αποκλεισμένους
και καταπιεσμένους ανθρώπους. [4]
Η ιδιαιτερότητα της απελευθερωτικής ψυχολογίας
έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι κατανοεί τον κόσμο υπό το πρίσμα των
καταπιεσμένων και όχι των καταπιεστών. Επικρίνει ως ανήθικη την προσαρμογή των
ατόμων στην καταπίεση και την εκμετάλλευση διότι η προσαρμογή σε μια άδικη και
απάνθρωπη κατάσταση δημιουργεί τελικά απάθεια και ηττοπάθεια. Απονομιμοποιεί τις
αρχές και τους θεσμούς που συντηρούν μια άδικη κοινωνία ενθαρρύνοντας έτσι τους
πολίτες που διαμαρτύρονται.
Η ψυχολογία οφείλει να εστιάσει το ενδιαφέρον
και την προσπάθεια της στην ικανοποίηση των αναγκών των λαϊκών μαζών, η οποία
εξαρτάται από την απελευθέρωση τους από τις κοινωνικές δομές που τους κρατούν
καταπιεσμένους. Η ψυχολογία συχνά έθετε εκτός των ορίων της τους κοινωνικούς κι
οικονομικούς παράγοντες, δίνοντας έμφαση στις εσωτερικές και ψυχολογικές
εξηγήσεις. Αυτό που αγνοεί, επομένως, είναι το πώς δομείται και λειτουργεί το
κοινωνικό σύστημα, με ποιο τρόπο τα κοινωνικά φαινόμενα διαμορφώνουν τις ιδέες,
τις επιθυμίες, τις προτιμήσεις, τις συνήθειες, την κουλτούρα γενικότερα των
ανθρώπων. Το πραγματικό αντικείμενο της ψυχολογίας θα έπρεπε να είναι οι
διαδικασίες εδραίωσης της οικονομικής, πολιτιστικής και ιδεολογικής κυριαρχίας.
Έννοιες που προέρχονται από την επιστήμη της ψυχολογίας μπορούν να συμβάλλουν
στην κατανόηση και την ανάλυση οικονομικών, πολιτικών και ιδεολογικών
φαινομένων, όπως η εξουσία, η δύναμη και η σύγκρουση. Σημαντικά πεδία εργασίας
των ψυχολόγων με κοινωνικό, απελευθερωτικό προσανατολισμό είναι θέματα θεμελιώδη
για κάθε συλλογική δράση όπως η δέσμευση, η ιδεολογία, η υποκειμενικότητα και η
ταυτότητα.
Πολλοί ψυχολόγοι του ρεύματος της
απελυεθερωτικής ψυχολογίας επηρεάστηκαν ιδιαίτερα από τον Πάουλο Φρέιρε
(PauloFreire), τον Βραζιλιάνο εκπαιδευτικό και συγγραφέα του βιβλίου «Η
Παιδαγωγική του καταπιεσμένου». Ο Φρέιρε αναγνώρισε μια συγκεκριμένη ψυχολογία
της καταπίεσης όπου οι καταπιεσμένοι γίνονται μοιρολάτρες, θεωρούν ότι είναι
ανίσχυροι να αλλάξουν τις συνθήκες μέσα στις οποίες ζουν και μετατρέπονται σε
παθητικοί δέκτες. Από αυτή τη διαπίστωση προήλθε η έννοια της κριτικής
συνείδησης (consientization),[5] μέσω της οποίας οι άνθρωποι
αναγνωρίζουν την εξωτερική αλλά και την αυτό-επιβαλλόμενη εσωτερική καταπίεση. Η
κριτική συνείδηση στοχεύει στον τερματισμό της μοιρολατρίας. Είναι μια
διαδικασία κατά την οποία οι αλλαγές στον εσωτερικό κόσμο κάποιου έχουν ως
αποτέλεσμα την ανάληψη δράσεων για την αλλαγή του εξωτερικού του κόσμου, οι
οποίες αλλάζουν και πάλι τον εσωτερικό του κόσμο. Η απελευθέρωση από τη
μοιρολατρία και την αδυναμία αντίδρασης είναι μια διαδικασία στην οποία οι
συμμετέχοντες δεν είναι αντικείμενα καθοδήγησης ή θεραπείας.[6] Το
ανθρώπινο ον μεταμορφώνεται αλλάζοντας την πραγματικότητα του μέσω μιας ενεργούς
διεργασίας διαλόγου στην οποία σταδιακά αποκωδικοποιείται ο κόσμος καθώς οι
άνθρωποι κατανοούν τους μηχανισμούς της καταπίεσης και της
απανθρωποποίησης.[7]
Η «κριτική συνείδηση» αποτελεί τη βασική έννοια
της απελευθερωτικής ψυχολογίας – και της απελευθερωτικής πράξης γενικότερα – και
απαραίτητη προϋπόθεση για την ανάπτυξη της τελευταίας στις καπιταλιστικές χώρες.
Πρόκειται για μια κοινωνικο-ψυχολογική αρχή με ευρεία διαπολιτισμική
εφαρμογή.
Οι εννοιολογικές κατασκευές και οι μέθοδοι της
απελευθερωτικής ψυχολογίας δεν μπορούν απλά να εφαρμοστούν απευθείας στις
καπιταλιστικές χώρες.[8] Άλλωστε κάτι τέτοιο θα ήταν σαν να
επαναλαμβάναμε το λάθος του άκριτου δανεισμού και της άκριτης εφαρμογής που η
απελευθερωτική ψυχολογία έχει τόσο σκληρά επικρίνει. Στην απελευθερωτική
ψυχολογία οι παραδοσιακές τεχνικές συνδυάζονται με νέες (όπως κοινωνικές
αναπαραστάσεις, συνεντεύξεις, μαρτυρίες, ανάλυση κειμένου). Τα πιεστικά
κοινωνικά προβλήματα απαιτούν έναν μεθοδολογικό πραγματισμό όπου η εκλεκτική
χρήση διαφορετικών μεθόδων είναι θεμιτή.[9]
Τα τελευταία τρία χρόνια στην Ελλάδα είμαστε
μάρτυρες μια κρίσιμης περιόδου. Ζούμε έντονα το πώς επαναπροσδιορίζονται και
παραβιάζονται οι ανθρώπινες ανάγκες στο βωμό της δημοσιονομικής προσαρμογής.
Παρατηρούμε τη μεγάλη επίθεση που δέχεται ο λαός σε επικοινωνιακό επίπεδο από τα
ΜΜΕ και τους «ειδικούς». Στις μονοδιάστατες αντιλήψεις που εκφράζουν, εκλείπει
το στοιχειό της συμπαράστασης στο συνάνθρωπο.
Το παράδειγμα της απελευθερωτικής ψυχολογίας
είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουν οι ψυχολόγοι στην Ελλάδα της
οικονομικής κρίσης και των μνημονίων. Οι ψυχολόγοι κι οι λοιποί κοινωνικοί
επιστήμονες πρέπει να πλαισιώσουν τους αντι-δρώντες, να σταθούν στο πλευρό τους,
να τους εμψυχώσουν και να τους βοηθήσουν να αποκτήσουν καθαρή συνείδηση των
φαινομένων που επηρεάζουν τη ζωή τους. Επιπλέον θα πρέπει να συνδέσουν τις
πολιτικές αποφάσεις και τα οικονομικά μέτρα με τις συνέπειες που προκαλούν σε
ψυχικό επίπεδο και να αποφεύγουν να τις προσεγγίζουν ως μεμονωμένα ψυχολογικά
προβλήματα. Οι άνεργοι, οι νεόπτωχοι και οι νεοάστεγοι δεν πρέπει να
αντιμετωπίζονται από τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας, απλώς ως ψυχολογικά
επιβαρυμένοι αλλά ως θύματα μιας συγκεκριμένης οικονομικής πολιτικής. Δεν
χρήζουν θεραπείας ή κατευναστικής συμβουλευτικής, αλλά συμπαράστασης,
αλληλεγγύης κι εμψύχωσης με στόχο την απελευθέρωση τους από τα δεσμά της
απάθειας, της άρνησης και της κατάθλιψης ώστε να κινητοποιηθούν και να δράσουν.
Οι ψυχολόγοι πρέπει να υπερβούν την τυπική επαγγελματική σχέση ειδικού-πάσχοντα
στην επαφή τους με αυτούς τους ανθρώπους.
Μόνο η επιστημονικά τεκμηριωμένη σύνδεση των
ψυχολογικών προβλημάτων των πολιτών με τις πολιτικές που τα προκαλούν θα
μπορούσε να οδηγήσει στον σχεδιασμό νέων προτάσεων κοινωνικής
πολιτικής.
Υποσημειώσεις
[1] Φουκώ, Μ. (2010). Οι μη κανονικοί.
Παραδόσεις στο Κολέγιο της Γαλλίας, 1974-1975. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της
ΕΣΤΙΑΣ
[2] Ο αρχικός όρος στα ισπανικά ήταν
LaPsicologiaSocialdelaLiberacion. Στα Αγγλικά επικράτησαν οι όροι
LiberationPsychology και PsychologyofLiberation. Επομένως στα Ελληνικά,
θεωρήθηκε δόκιμος ο όρος Απελευθερωτική Ψυχολογία. Για τις μεταφράσεις του όρου
γίνεται αναφορά και στο Burton, M., & Kagan C. (2005). Liberation Social Psychology: Learning from
Latin America. Journal Community and Applied Social Psychology, 15(1),
63-78
[3] Η εκτέλεση τους έγινε από το τάγμα
Ατλακάλτ, μία επίλεκτη μονάδα του στρατού του Ελ Σαλβαδόρ. Η δολοφονία τους
επέφερε μια τομή στον εμφύλιο πόλεμο καθώς αύξησε τις διεθνείς πιέσεις προς την
κυβέρνηση του Ελ Σαλβαδόρ για να υπογράψει συμφωνία ειρήνης με την οργάνωση των
ανταρτών FMLN. Από την άλλη πλευρά, συνέβαλλε στο να γίνουν οι ιδέες τους
γνωστές σε όλο τον κόσμο.The Truth Commission Report to the United Nations,
MARCH 15, 1993. Introduction,
Creighton University, April 1, 1993, Ανακτήθηκεστις 8 Μαΐου 2012
http://onlineministries.creighton.edu/CollaborativeMinistry/truth-com.html
[4] Burton, M. (2004). Viva Nacho!
Liberation psychology in Latin America. The
Psychologist, 17(10), 584-587 Διαθέσιμο ηλεκτρονικά http://www.thepsychologist.org.uk/archive/archive_home.cfm?volumeID=17&editionID=111&ArticleID=761
[5] Κι εδώ, η μετάφραση του όρου είχε
δυσκολίες. Σε πολλά γραπτά διατηρείται αυτούσιος “conscientization” ή
χρησιμοποιείται στα αγγλικά ο όρος criticalconsciousness. Εδώ επιλέξαμε τη
μετάφραση κριτική συνείδηση ή διαφορετικά συνειδητοποίηση.
[6] Levine, B. (2011). How the Occupy Movement Helped Americans Move
Beyond Denial and Depression to Action. AlterNet. Ανακτήθηκε στις 18 Απριλίου 2012.
http://www.alternet.org/story/153269/how_the_occupy_movement_helped_americans_move_beyond_denial_and_depression_to_action/?page=entire
[7] Burton, M., & Kagan C.
(2005). Liberation Social Psychology: Learning from Latin America. Journal
Community and Applied Social Psychology, 15(1), 63-78 Διαθέσιμοηλεκτρονικά
www.compsy.org.uk/PSLarticle3final.pdf
[8] Είναι σημαντικό να αναγνωρίσουμε ότι η
απελευθερωτική ψυχολογία αναπτύχθηκε σε ένα πολύ διαφορετικό πλαίσιο από αυτό
των καπιταλιστικών χωρών. Οι κοινωνίες της Λατινικής Αμερικής χαρακτηρίζονται σε
μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό από ενδημική φτώχεια και αποκλεισμό που συνήθως
πλήττει την πλειοψηφία του πληθυσμού. Η Λατινική Αμερική έχει σημαδευτεί από
καταπιεστικά καθεστώτα, στρατιωτικές συγκρούσεις και τη καταστολή
απελευθερωτικών κινημάτων. Με κάποιες εξαιρέσεις στην περιφέρεια, οι
καπιταλιστικές χώρες του πυρήνα (οι χώρες της Ευρώπης, ο Καναδάς, οι Η.Π.Α., η
Αυστραλία και η Ιαπωνία) δεν είχαν βιώσει τίποτα παρόμοιο με την αγριότητα του
κράτους στις Λατινοαμερικάνικες χώρες. Οι καταπιεσμένοι στις καπιταλιστικές
χώρες του κέντρου είναι τυπικά μειοψηφίες παρά πλειοψηφίες.
[9] Burton, M., & Kagan C.
(2009) Towards a really social psychology: Liberation Psychology beyond Latin
America. In Μ. Montero, & C. Sonn (Eds.), Psychology
of Liberation. Theory and Applications (pp. 51-72). New York: Springer σ.64
Δημοσιεύτηκε
στο περιοδικό “Intellectum”, τευχος 9, Ιούνιος 2012, του Αντώνη
Γαλανόπουλου
Στο παρόν άρθρο θα
επιχειρηθεί η ανάδειξη της πολιτικής διάστασης της Ψυχολογίας κι ιδιαίτερα η
πολιτική της χρήση σε περιόδους κρίσεων. Αρχικά θα δείξουμε πως ο κυρίαρχος
λόγος χρησιμοποιεί την ψυχολογία για να αποπολιτικοποιήσει και να
ψυχιατρικοποιήσει τα κοινωνικά φαινόμενα. Στη συνέχεια θα επιχειρήσουμε να
ακυρώσουμε το επιχείρημα της ουδετερότητας που κομίζουν οι κυρίαρχες ψυχολογικές
θεωρίες και τέλος θα παρουσιάσουμε το ρεύμα της απελευθερωτικής ψυχολογίας, το
οποίο αναγνωρίζει τον πολιτικό του ρόλο θέτοντας τον εαυτό του στο πλευρό του
αγωνιζόμενου λαού. Οι ψυχολόγοι συγκαταλέγονται στην ομάδα των ειδικών που
συν-αρθρώνουν τον κυρίαρχο λόγο περί κρίσης την τελευταία τριετία. Χωρίς
καθυστέρηση, οι «κυρίαρχοι» ψυχολόγοι πήραν θέση θέτοντας την Ψυχολογία στην
υπηρεσία του κοινωνικο-οικονομικού κατεστημένου και προκρίνοντας ως βασικό στόχο
την προσαρμογή των πολιτών στα νέα δεδομένα. Αυτό, άλλωστε, κάνει διαχρονικά η
κυρίαρχη Ψυχολογία στη Δύση με τα αυταρχικά και συντηρητικά διαγνωστικά
εγχειρίδια, τα τεστ νοημοσύνης για τη διαλογή των κατάλληλων στρατιωτών κατά τον
Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και τα ψυχιατρικά άσυλα για τον εγκλεισμό των «μη κανονικών»
(Φουκώ).[1]
